Jedziemy do Berlina lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Do architektury miasta wkraczał wtedy modernizm.
Między zakończeniem pierwszej wojny światowej w 1918 roku, a zagarnięciem władzy przez nazistów w roku 1933, Berlin rozwijał się jako metropolia sztuki i kultury. Nowe zaczęło się także w architekturze. W stolicy Niemiec, światowym ośrodku Republiki Weimarskiej, zaliczanym wówczas do centrów międzynarodowej awangardy, zaczęło się modernistyczne przebudzenie. Pracowali tu liczni wpływowi artyści. Ślady ich działalności widać do dziś.
W życiu artystycznym, architektonicznym, a także społecznym kluczową rolę odgrywało miejskie prawo budowlane. Żadna inna dziedzina twórczości nie sprofilowała przy tym Berlina tak bardzo jak architektura. Stało się to dzięki projektom Miesa van der Rohe, Hansa Scharouna, braci Bruna i Maxa Tautów, Ericha Mendelsohna, Petera Behrensa, Hansa Poelziga, Bruno Paula, Martina Wagnera, Richarda Ermischa – wymieniać można by jeszcze wielu innych. Ich projekty ukształtowały miasto w duchu nowoczesnej, światowej, egalitarnej architektury wielkich miast. Projekty nowych rozwiązań dla kwaterunkowego budownictwa mieszkaniowego, odpowiadające potrzebom powojennym, zgłaszali już wcześniej.
W latach 1919-1923 powstało w Berlinie około 9 tysięcy mieszkań kwaterunkowych, które zbudowano ze środków publicznych, a w latach 1924-1930 – jeszcze 135 tysięcy. Architekci szukali dla nich nowych form – praktycznych, a przy tym estetycznych. Zadziwiają do dziś.
W połowie lat dwudziestych we władzach miasta sprawami budownictwa zajmował się radca budowlany Martin Wagner. Nabrało ono wówczas rozmachu, a projekty, które realizowano, były „nadszacowane”, obliczone nie tylko na zaspokojenie potrzeb doraźnych, lecz także przyszłych.
W 2008 roku sześć osiedli berlińskiej moderny zostało wpisanych na Światową Listę Dziedzictwa Kultury UNESCO jako przykłady szerokiego ruchu reformatorskiego w architekturze po pierwszej wojnie światowej. Dzięki nim poprawiły się warunki życia mieszkańców. Ze względu także na oddziaływanie estetyczne zaznaczyły swój wpływ daleko poza Berlinem. Podobnie budowano m.in. w Szczecinie, Wrocławiu, Görlitz i znacznie dalej, również poza Niemcami.
Wszystkie mieszkania – co było wówczas nietypowe i nowatorskie – miały kuchnie, łazienki i balkony. Domy były jasne i otwarte na przestrzeń, a mieszkania – nie tak ciemne i zimne, jak w berlińskim budownictwie XIX-wiecznym z oficynami, bocznymi i poprzecznymi skrzydłami. W nowych osiedlach projektowano wspólne przestrzenie publiczne, miejsca zabaw dla dzieci, tereny zielone. Dzięki temu wyróżniały się wśród zwykłych kamienic czynszowych z charakterystyczną dla nich ciasnotą przestrzeni mieszkalnych, przemieszanych z wszechobecnymi warsztatami rzemieślniczymi.
W dziejach architektury XX wieku berlińskie osiedla modernistyczne odegrały znaczącą rolę, podobnie jak Bauhaus i Nowy Frankfurt. Dziś są przykładami osiągnięć moderny w architekturze i urbanistyce.
Do najważniejszych, wyróżnionych przez UNESCO osiedli, należą: Gartenstadt Falkenberg (Miasto Ogród Falkenberg), Schillerpark (Park Schillera), Hufeisensiedlung w Britz (osiedle Podkowa w Britz), Wohnstadt Carl Legien (Miasto Mieszkań Carla Legiena), Weiße Stadt (Białe Miasto) i Großsiedlung Siemensstadt (Wielkie Osiedle Siemensa). Każde z nich reprezentuje inny etap socjalnego budownictwa mieszkaniowego i wielkie spektrum kreatywnych możliwości architektury. Przedstawmy je.
Gartenstadt Falkenberg
Miasto Ogród Falkenberg. Czas budowy: 1913-1916, architekci: Bruno Taut, Heinrich Tessenow.
Osiedle znajduje się w okręgu administracyjnym Treptow-Köpenick, w dzielnicy Bohnsdorf (dojazd S-Bahn 9, przystanek: Altglienicke). Jest to wczesny projekt słynnego Bruno Tauta, który ze swym bratem Maxem wprowadzał do berlińskiego budownictwa mieszkaniowego nową estetykę. W fasadach zastosował po raz pierwszy mocne, jasne kolory, ozdobił domy wzorami graficznymi, wprowadził kolorowe drzwi. Ze względu na niecodzienną kolorystykę osiedle zyskało sobie szybko przydomki: „typowa berlińska facjata”, „pudełko akwarel”.
Pod kierunkiem Ludwiga Lessera, architekta ogrodów, powstał tu szczególnie barwny i radosny zewnętrzny kompleks domów, dopełniony ogrodami. Dla każdego mieszkania Lesser zaprojektował ogród o powierzchni 130-600
mkw., samodzielnie uprawiany przez lokatorów. Tuż po wojnie miało to niebagatelne znaczenie.
Domy na osiedlu Gartenstadt Falkenberg mają różną wielkość. Fasady wszystkich charakteryzują się indywidualnymi, jasnymi kolorami, podobnie detale: płasko, poprzecznie kładziony tynk, czerwone dwuspadowe dachy, wysokie okna ze szprosami, białe kominy, pergole przy wejściach, szpalery roślin. Ze względu na harmonię architektury i przyrody osiedle zyskało międzynarodowy rozgłos.
Schillerpark
Osiedle Park Schillera. Czas budowy: 1924-1930, architekci: Bruno Taut, Hans Hoffman, Walter Rossow (projektant ogrodów).
Osiedle znajduje się w okręgu administracyjnym Mitte, w dzielnicy Wedding, między Bristol Straße, Oxforder Straße, Windsorer Straße i Dubliner Straße. Jest to pierwszy wielki projekt mieszkaniowy w Berlinie, zrealizowany przez spółdzielnię mieszkaniową, a dokładniej przez Berliński Związek Oszczędnościowy i Budowlany (Berliner Spar- und Bauverein), który w tamtych czasach był pionierem reform w budownictwie. W swej formie zewnętrznej osiedle bardzo różni się od kolorowego Gartenstadt Falkenberg. Zbudowano tu proste bloki, ich fasady zostały wyłożone cegłami, wygląd domów jest wprost minimalistyczny. Jednak w przestrzeniach wewnętrznych osiedla Bruno Taut wprowadził typową dla siebie barwną kolorystykę.
Paulina SCHULZ-GRUNER
Pisarka, tłumaczka literatury, mieszka w Stralsundzie
(Kolejne osiedla zostaną zaprezentowane w następnym wydaniu „przez granice”, 30 sierpnia 2018).
Na zdjęciu: Miasto Ogród Falkenberg, osiedle „Pudełko Ogrodów”. Fot. Wikipedia
