Kłopotliwym, najczęściej niepoprawnym „skrzyżowaniem”, czyli – mówiąc fachowo
– kontaminacją, nazywamy wyrażenie, które powstało z połączenia dwóch wyrazów lub
związków wyrazowych. Bodaj najpopularniejszym przykładem jest powiedzenie w każdym
bądź razie, zawierające sformułowanie w każdym razie i fragment wyrażenia bądź co bądź .
Wyrażenie w każdym bądź razie jest oceniane jako niepoprawne, chociaż trzeba przyznać, że
w języku potocznym pojawia się dość często. Jeśli kontaminacje powstają z nieznajomości form poprawnych, są językowym błędem. Za błąd uznajemy wyraz przekonywujący, bo powstał jako nieuświadomione skrzyżowanie poprawnych form: przekonujący i przekonywający. Błędem jest wyrażenie przykładać do czegoś wagę, splecione z dwóch poprawnych: przykładać do czegoś miarę i przywiązywać do czegoś wagę. Podobnie niewłaściwe jest sformułowanie przywiązywać uwagę zamiast przywiązywać wagę albo zwracać uwagę. Kontaminacją jest też wyrażenie na wskutek, w którym połączone są słowa na skutek i wskutek.
Częstym błędem w języku mówionym jest krzyżowanie dwóch sposobów stopniowania przymiotników, np. bardziej ciekawszy, bardziej grubszy. Sądzę, że te rażące formy powstają głównie z pośpiechu, z nieuwagi, bo chyba każdy, komu się z ust wymsknęły, po namyśle powiedziałby: ciekawszy, grubszy, albo bardziej ciekawy, bardziej gruby. Formy z przysłówkiem bardziej akceptuje norma użytkowa, ale w wypowiedzi starannej lepiej jest użyć form regularnych: milszy, ciekawszy, droższy itp.
Kontaminacjom ulegają też stałe związki wyrazowe, bo jest to część słownictwa coraz
rzadziej używana. W sformułowaniu jak na ironię losu skrzyżowały się dwa inne: jak na
ironię i ironia losu. Wyrażenie wywrzeć piętno powstało z wyrażeń: wywrzeć nacisk, presję i
odcisnąć (wycisnąć) piętno. W zwrocie zawieszenie ognia sploty się dwa inne: zawieszenie
broni i wstrzymanie ognia. Często używane rzeczowniki: rola i funkcja zgodnie z normą łączą
się ze ściśle określonymi czasownikami: odgrywać rolę, pełnić funkcję. Jednak słowo rola tak
często łączymy ze słowem pełnić, że skrzyżowanie pełnić rolę, zakorzenione już w zwyczaju
językowym, zyskało aprobatę normy użytkowej. Trzeba bowiem wiedzieć, że nie wszystkie kontaminacje są niepoprawne. Jeśli świadomie krzyżujemy dwie formy, bo chcemy wykazać się inwencją twórczą, zażartować albo wyrazić emocje, to mamy do tego pełne prawo. Połączeniem rzeczowników bagno i jezioro jest bajoro, połączeniem przymiotników chudy i cherlawy jest chuderlawy.
Kontaminacją jest potoczne wyrażenie dzięki bardzo powstałe z wyrażeń dziękuję bardzo i wielkie dzięki. Żartobliwą krzyżówką jest też sformułowanie popełnić wiersz, w którym splatają się wyrażenia popełnić grzech i napisać wiersz.
Aprobowane kontaminacje są jednak rzadkością. Najczęściej efektem połączeń dwóch
jednostek językowych są wyrażenia zbędne, nieekonomiczne, zdradzające niedostatki
językowe mówiących. Uważajmy więc na skrzyżowania!
Ewa Kołodziejek
