Co różni jarzyny od warzyw? Dlaczego na zupę kupujemy warzywa, ale z tych samych roślin robimy sałatkę jarzynową? I gdzie się podział jarosz?
Historia słowa jarzyna, wywodząca się od słowa jar i pochodzących od niego wyrazów jarz, jary, jarstwo sięga czasów prasłowiańskich. Aleksander Brückner, autor „Słownika etymologicznego języka polskiego”, określa je ogólnie słowem „wegetarjaństwo” (z taką właśnie pisownią), bo wszystkie odnoszą się do roślin. Jary to ‘jednoroczny, wiosenny’: jare żyto, jara ruta, jary len. Jarny albo jarowy mówiło się o polu obsiewanym wiosną w przeciwieństwie do oziminy, pola ozimego (obsiewanego przed zimą). Jarka to było tegoroczne zwierzę lub roślina, np. jarka ‘marchew siana przed świętym Janem’. A jarzyna to pierwotna nazwa tego, co jest jare (tak jak cieśnina jest nazwą tego, co jest ciasne, a równina – tego co jest równe). Zatem – uogólniając – jarzyny to rośliny wiosenne. Skąd więc ich druga nazwa: warzywa?
Warzywo pierwotnie to było ‘to, co jest warzone”, czyli gotowane. Warzyć ma związek z czasownikiem wrzeć ‘kipieć’ i rzeczownikiem war ‘wrzątek’ (stąd wywar). W słowniku języka polskiego tzw. warszawskim z 1919 roku warzywo opisano jako ‘roślinę, którą warzą na potrawę dla ludzi (marchew, buraki, kapusta itd.); inaczej jarzyna, legumina, ogrodowizna’. Zwróćmy uwagę na leguminę, nazwę, którą kiedyś określano jarzyny, a która później przeniosła się na deser. Ciekawe, czy ktoś jeszcze używa słowa legumina…
Przymiotnik jary miał też inne znaczenia. Jary to ‘młody, krzepki, dziarski’, utrwalony dziś bodaj tylko w wyrażeniu: stary, ale jary. To znaczenie nie łączy się etymologicznie z jarzyną i wiosennością, tylko z mocą. Można je odnaleźć w imieniu Jarosław, Jarowit, a także – jak podaje A. Brückner – w pogańskich imionach Świętosław, Świętopełk, Świętowit. Zanim bowiem pod wpływem chrześcijańskim słowo święty nabrało swojego kościelnego znaczenia ‘sanctus’, znaczyło to samo, co jary, czyli ‘krzepki, mocny’.
Trzecie znaczenie słowa jary to ‘jasny, czysty, jaskrawy, jarzący się’: woda jara, światłość jara, jary dzień. Prawdopodobnie od tego znaczenia pochodzi slangowy czasownik jarać, czyli ‘palić’, a także wyrazy notowane przez Klemensa Stępniaka w „Słowniku tajemnych gwar przestępczych”: jarka ‘zapałka’, jarunek ‘papierosy, jarzyć ‘palić papierosy’. W słownictwie młodzieżowym jest też czasownik jarać (kogoś jara coś) i jarać się czymś ‘zapalić się do czegoś’.
Tak więc przymiotnik jary w swoich trzech znaczeniach: wiosenny, krzepki i jasny pobrzmiewa dziś w jarzynie, w młodzieńczym staruszku i w slangowym (na)paleniu. A gdzie w tym wszystkim jest jarosz, miłośnik jarskich dań? Wyparł go wegetarianin pochodzący od łacińskiego słowa vegetabilis ‘roślinny’.
Życzę Państwu wiosennych i spokojnych świąt.
Ewa Kołodziejek
