Mój znajomy wyznał niedawno, że nie rozumie zasad pisowni dwóch tytułowych wyrażeń i nie wie, kiedy jakby pisać łącznie, a kiedy jak by pisać rozłącznie. To faktycznie skomplikowane, czasem nawet redaktorzy wydawnictw się mylą. Ażeby ustalić poprawną pisownię, trzeba wiedzieć, jakimi formami gramatycznymi są oba słowa. To ważne, wszak zasada konwencjonalna pisowni opiera się na znajomości gramatyki polszczyzny, a konkretnie na wiedzy o częściach mowy i o budowie wyrazów.
Forma jakby może być partykułą albo spójnikiem. Jako partykuły używamy jej wtedy, gdy chcemy zakomunikować, że wyrażona opinia nie odpowiada stanowi faktycznemu, choć jest mu bliska: Wyglądał, jakby trzy dni nie spał, Stała zamyślona, jakby nieobecna. W tych znaczeniach pisownia słowa jakby nie sprawia kłopotów. Wyraz jakby może być także spójnikiem wprowadzającym zdanie podrzędne: Patrzył na nas, jakby miał ochotę coś powiedzieć, Chichotała, jakby miała łaskotki. W tych zdaniach spójnikowi jakby odpowiada wyrażenie jak gdyby. W zdaniu: Jakby to zrobił, nic by się złego nie stało spójnik jakby może być też zastąpiony spójnikiem jeśliby.
Jakby jest więc albo partykułą osłabiającą jakiś sąd, albo spójnikiem, któremu odpowiadają wyrażenia jak gdyby, gdyby, jeśliby. Występuje we frazeologizmach: jakby nigdy nic, jak gdyby nigdy nic, tak jakby czy potocznym jakby co. Jakby bywa też językowym natrętem, gdy się komuś „samo mówi”: Ja jakby rozumiem, że kolega jakby nie doczytał zasad ortograficznych. Takiego użycia tego skądinąd pożytecznego słowa absolutnie nie popieramy!
Wyrażenie jak by to inna kwestia. Jest to połączenie zaimka jak z cząstką by, które pisze się rozłącznie. W zdaniu: Jak by to ująć, żeby było zrozumiałe cząstka by może się znaleźć w innym miejscu: Jak to ująć, żeby byłoby to zrozumiałe (trochę stylistycznie mniej zgrabnie). Inne zdanie: Jak byśmy mogli wam pomóc? można sformułować inaczej: Jak moglibyśmy wam pomóc?. Formy jak by, jak byśmy można też zastąpić konstrukcją w jaki sposób: W jaki sposób moglibyśmy wam pomóc?.
Odróżnienie jakby od jak by nie zawsze jest łatwe. Wynika to z kwalifikacji wyrazu jak, który może być zaimkiem albo spójnikiem. Dla piszącego nie ma to jednak większego znaczenia, więc jeśli miałabym dać radę prostą, to napiszę tak: gdy jakby możemy wymienić na jak gdyby – stosujemy pisownię łączną. Gdy jak by da się zamienić na w jaki sposób – piszemy je rozdzielnie. Wiem, że nie wyczerpuje to możliwości użycia tych dwóch wyrazów w tekście. Dlatego tak nieodzowne są wszystkie słowniki polszczyzny.
Ewa Kołodziejek
