Skoro święta, to i felieton okolicznościowy, o jajkach. Jajo – znak zbliżającej się Wielkanocy, jest symbolem odrodzenia, zmartwychwstania, płodności, nieśmiertelności, wiosny, słowem – życia. Omne vivum ex ovo – głosi łacińska sentencja: Wszystko, co żyje, powstaje z jaja.
Jajo, dawniej też w formie jaje, ma swoje miejsce w historycznych i współczesnych zasobach polszczyzny. Jest utrwalone we frazeologizmach znanych: Podrzucić komu kukułcze jajo ‘przerzucić na innych swój niemiły obowiązek’ i dawnych, dziś już nieznanych: Nie stać za jaje ‘być niewiele wartym’, Nie mieć kogoś/coś za jaje ‘nie poważać czegoś/kogoś’. Gdy mówimy dziś z dezaprobatą: Jajko mądrzejsze od kury, to mamy na myśli osobę niedorosłą, która podważa opinię starszych i bardziej kompetentnych. Niegdyś można to było wyrazić inaczej: Jaje chce być mędrsze niż kokosz, Jeszcze przykładu nie było, żeby jajo kurę uczyło, Mędrsze jajko od kury. O niedojrzałym człowieku mówiono żółtodziób, czyli taki, co ‘ledwie się z jaja wylągł’ i ma jeszcze „żółto w dziobku”.
W słownikach frazeologicznych odnotowane są inne zapomniane dziś powiedzenia z jajkiem w roli głównej: Siedzieć jak na jajkach ‘nie ruszać się z domu’, Wmawiać, wpierać w kogoś jak w chorego jajko ‘wmawiać coś komuś wbrew oczywistości’, Nosić się jak kura z jajkiem ‘robić wiele hałasu dookoła ważnej sprawy’. Dziś, gdy mówimy Nosić się z czymś jak kura z jajkiem, mamy na myśli inne znaczenie: ‘wahać się, co zrobić z jakąś sprawą i długo nie podejmować decyzji’. Współcześni mówią też: Obchodzić się z kimś jak z jajkiem ‘postępować z kimś delikatnie, by go nie urazić’. Jajko jest także składnikiem wyrażenia jajko Kolumba ‘zaskakująco proste rozwiązanie skomplikowanego zadania’. Powiedzenie jest aluzją do anegdoty, według której Kolumb postawił jajko na sztorc, nadtłukując skorupkę.
Wszystkie przytoczone sformułowania pochodzące z XX-wiecznych i wcześniejszych słowników polszczyzny podkreślają takie cechy jaja/jajka, jak świeżość, młodość, delikatność, ważność. Najnowsze słowniki notują jeszcze inne znaczenia. Jaja to ‘żarty’, jak w zwrotach Robić sobie jaja z czegoś/z kogoś, Mówić coś dla jaj, Zrobić kogoś w jajo, Bez jaj! ‘bez żartów’. Jaja to także ‘kłopoty’: kosmiczne jaja, niezłe jaja, jaja jak berety. Jaja mogą oznaczać pozytywne cechy człowieka, a ich brak – cechy negatywne. Najnowszy Wielki słownik języka polskiego PAN przytacza takie sformułowania: chłop, facet bez jaj i baba, chłop, facet z jajami. Ale nie ma w nich chyba odwołania do pierwotnego sensu tego słowa.
Pozostańmy jednak przy tradycyjnych znaczeniach jaj i jajek. Życzę Państwu pogodnej Wielkanocy, a na stołach mnóstwa jaj w świątecznej formie pisanek, kraszanek, malowanek, skrobanek czy naklejanek, bo tak w zależności od sposobu ozdabiania można je nazywać.
Ewa Kołodziejek
