Gniezno i Drezno

Historyczne nazwy własne kryją w sobie wiele tajemnic, które ciekawią użytkowników współczesnej polszczyzny. Pytanie o dwie tytułowe nazwy zadał mi pan Zbigniew: „Bardzo mnie interesuje odmiana nazw miejscowości Gniezno i Drezno. Dlaczego tak bardzo się różnią?”.

W formach gramatycznych różnic między tymi nazwami nie zauważamy: Drezno, Gniezno; Drezna, Gniezna; Dreznu, Gnieznu; z Dreznem, z Gnieznem; o Dreźnie, o Gnieźnie. Obie mają te same końcówki, w obu zachodzą takie same procesy fonetyczne. Różnice są widoczne dopiero w wyrazach pochodnych, w przymiotnikach: gnieźnieński, drezdeński oraz w nazwach mieszkańców: gnieźnianin, gnieźnianka, gnieźnianie, ale drezdeńczyk, drezdenka, drezdeńczycy. Ich wyjaśnienie wymaga refleksji historycznej i etymologicznej.

Z Gnieznem łączą się różne legendy wiążące nazwę ze słowem gniazdo. Ponoć legendarny Lech znalazł w tym miejscu gniazdo orląt i do swoich współplemieńców rzekł:  Gnieźdźmy się tu! Związki między nazwą Gniezno a orlim gniazdem sugeruje także Aleksander Brückner, który w słowniku etymologicznym pisze tak: „Gniezno nazwano od gniazda (orlego?) dla jakiegoś trafu marnego”.

Jednak słowo gniazdo ma więcej znaczeń, co wyjaśnia Stanisław Rospond w „Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL”.  Może się łączyć ze słowem gnieść, może też się wywodzić od prasłowiańskiego słowa gniti ‘gnić’ (stąd gnój). W znaczeniu topograficznym gniazdo to ‘wgłębienie o podłożu gnilnym, zwilgotniałym, żyznym’. Żyzną ziemię gnieźnieńską – pisze Rospond – obsiewano pszenicą, żytem, jęczmieniem, prosem, owsem, więc jest to interpretacja przekonująca. Bez względu jednak na znaczenie, nazwa miejscowa Gniezno wywodzi się od słowa pospolitego gniazdo, a utworzona jest za pomocą cząstki –no, podobnie jak Mogilno, Kutno, Krosno i in.

A gdzie się podziała głoska d zawarta w słowie gniazdo? Otóż pierwotnie tam była. Nazwa Gnezden pojawia się już w Bulli Gnieźnieńskiej w roku 1136 roku, w innych historycznych źródłach znajdziemy też formy Gnezdna, Gniezdno. Jednak zbitka trzech głosek -zdn- jest trudna do wymówienia, więc z czasem uprościła się do dwóch głosek, stąd dzisiejsza ostateczna nazwa Gniezno i jej wszystkie formy pochodne: gnieźnieński, gnieźnianin.

Być może podobne procesy fonetyczne zaszły w nazwie Drezno, choć jej historia jest bardziej skomplikowana. Drezno to dziś nazwa miejscowości i w Polsce, i w Niemczech (niemieckie Dresden). Pierwotnie miała formę Drezdno, na co wskazuje także polska nazwa Drezdenko i co tłumaczy obecność głoski „d” w przymiotniku drezdeński.

Pozostaje jeszcze pytanie, dlaczego nazwy mieszkańców obu miast tworzy się za pomocą różnych cząstek słowotwórczych, dlaczego mówimy gnieźnianin ale drezdeńczyk. Obie cząstki słowotwórcze: -anin i -czyk są równoprawne, a na ich wybór ma wpływ zwyczaj językowy, poczucie obcości i różnorodne czynniki fonetyczne.

Ewa Kołodziejek