Małe słówko czy jest wyrazem używanym często, choć nie bez wątpliwości. Zwykle dotyczą one interpunkcji, bo nie wiemy, czy stawiać przed nim przecinek. Pytania mogą też dotyczyć zasadności użycia tego słowa w zdaniu. Odpowiedzi zależą od sensu zdania i intencji autora tekstu.
Całe zamieszanie wynika z tego, że wyraz czy może być albo partykułą, albo spójnikiem. Najważniejszą jego rolą jest bycie partykułą pytającą: Czy dziś pada?, Powiedz, czy przyjdziesz na obiad?. Takie zdanie zawsze zamykamy znakiem zapytania, który możemy opuścić w zdaniu pozornie pytającym: Nie wiem, czy to wszystko ma sens.
Jeśli jednak słowo czy występuje w zdaniu jako spójnik, sprawa się komplikuje, a wątpliwości dotyczą głównie przecinka. Gdy czy łączy współrzędne części zdania, przecinek jest zbędny: Pijesz kawę czy herbatę?, Wolisz leżeć czy wolisz siedzieć?. Jeśli jednak jest powtórzone, to przed drugim czy stawiamy przecinek: Czy kawa, czy herbata – wszystko mi jedno. Reguły sformułowane w poradniku: Gdzie postawić przecinek? Jerzego Podrackiego i Aliny Gałązki dają jednak piszącym możliwość wyboru w tego typu zdaniach: Wyjechała, czy może zachorowała?, Zwolnił się z pracy, czy raczej został zwolniony?. Decyzja: stawiać przecinek czy go nie stawiać, należy do piszącego, choć wolelibyśmy zapewne mieć jasną wskazówkę. Do tej niejasności odniósł się w poradni językowej PWN profesor Mirosław Bańko. Chodziło o to, czy w zdaniu: Spytaj ją, czy woli kawę czy herbatę powinien stać przecinek po wyrazie kawę. Profesor odpowiedział tak: „Zasada dotycząca interpunkcji w podobnych konstrukcjach jest tak niejasna, że od dawna stawiam przecinek przed powtórzonym czy, nie bacząc na okoliczności. Do tej pory mi się udawało, tzn. nawet najbardziej gorliwi redaktorzy nie poprawiali mi interpunkcji w takich miejscach”. Ja robię inaczej: oddzielam przecinkiem zdanie podrzędne, natomiast nie stawiam przecinka przed czy w konstrukcji współrzędnej: kawa czy herbata. I też redaktorzy mnie nie poprawiają…
Innym problemem związanym ze spójnikiem czy jest jego funkcja w zdaniu. Nie zawsze wiemy, czy sygnalizuje on współistnienie podmiotów, czy raczej ich alternatywę, jak w zdaniu: W zoo można obejrzeć tygrysy, lwy czy zebry. Piszący pytają, w jakiej roli występuje tu spójnik: czy zastępuje spójniki i, oraz, czy raczej spójniki albo, lub? Zauważam w różnych tekstach – a moje obserwacje potwierdzają korespondenci poradni językowej – że często używamy spójnika czy zamiast spójnika oraz, na przykład: Na śniadanie podawano jajka, serek czy tosty. To błąd, ponieważ spójnik czy sygnalizuje wymienność albo wyłączanie, a nie włączanie. Widać to w zdaniach: Co wolisz: lwy czy zebry?, Co jemy: serek czy tosty?. I choć możemy odpowiedzieć: i to, i to, to jednak pytanie jest nie o całość zbioru, tylko o wybór jednego elementu.
Wiem, że to niełatwe, dlatego zachęcam do stawiania pytań językoznawcom i zaglądania do słowników polszczyzny.
Ewa Kołodziejek
