Słówko co jest jednym z pracowitszych elementów polszczyzny. Może występować w wielu rolach i w różnych wypowiedziach: i starannych, i potocznych. Może być zaimkiem: Co to jest?, przyimkiem: Rachunki płacę co miesiąc, przysłówkiem: Wybierał co ciekawsze książki, spójnikiem: Co dwie głowy, to nie jedna, partykułą: Napracowałaś się, co?. W codziennej komunikacji taka szczegółowa wiedza gramatyczna nie jest nam potrzebna, choć dobrze ją sobie czasem przypomnieć.
Potocznie najczęściej używa się słówka co jako pytania. Trafnie tą rolę opisują autorzy „Innego słownika języka polskiego” pod redakcją Mirosława Bańki: „Pytamy mało uprzejmie: Co?, a niewiele uprzejmiej: Co proszę?, gdy chcemy osobie, która powiedziała coś, aby zwrócić naszą uwagę, dać znać, że jesteśmy gotowi jej słuchać: Marku. – Co? –Jesteś tam? – A co? – To przyjdź tutaj”. Albo gdy nie dosłyszeliśmy tego, co powiedział rozmówca, i chcielibyśmy, żeby to powtórzył: Zgaś światło. – Co? – Zgaś światło.
Nawiasem mówiąc, znam takie osoby, które na każdą skierowaną do nich wypowiedź reagują pytaniem: Co?, tak jakby nie usłyszały, co się mówi. Być może jedni nie słyszą, ale inni potrzebują owego co?, by zebrać myśli. Raczej nie warto ich naśladować...
Słowa co używamy w codziennej komunikacji w niepełnych wypowiedziach (tzw. eliptycznych): Co u ciebie?, Co z tobą?, Co tam?, Co z tego?, Mów, co i jak. W języku potocznym akceptowane jest też pytanie: Co chcecie?, jednak w wypowiedziach bardziej rozbudowanych, zwłaszcza starannych, trzeba użyć dopełniacza: Czego chcecie?, Czego wam brakuje?. I nie mówmy: Co się napijesz?, Co sobie życzysz? tylko: Czego się napijesz?, Czego sobie życzysz?.
Jeśli wyraz co? w funkcji pytajnej stawiamy w dopełniaczu: czego?, to musimy takie pytanie jakoś rozbudować: Czego oczekujesz?, Czego ci brakuje?. Samo czego? bez dalszego ciągu, jest uznane za niegrzeczne. Ale tylko w samotnym czego? możemy się doszukiwać podtekstów. Pytanie: Czego chcesz? jest poprawne gramatycznie i w zasadzie neutralne, choć, rzecz jasna, można je wypowiedzieć tak, by miało wrogi charakter.
Potocznie co może też zastąpić słowa dlaczego, czemu: Co ty taki wesoły jesteś?, Co jeszcze nie śpicie?. Słowo co może stać na początku zdania: Co, martwisz się? i na końcu zdania: Boisz się, co?. W obu pozycjach podtrzymuje kontakt i wzmacnia wypowiedź.
Słówko co jest składnikiem kontrowersyjnego wyrażenia póki co. Kontrowersyjnego dlatego, że choć dość popularne w języku potocznym, nie jest aprobowane w wypowiedziach starannych. Zarzuca się mu, że jest kalką rosyjskiego wyrażenia poka czto i że wypiera rodzime konstrukcje na razie i tymczasem. Element co nie jest w nim żadną z części mowy, wymienionych na początku felietonu. Z tych wszystkich powodów nie cieszy się względami użytkowników starannej polszczyzny.
Ewa Kołodziejek
