Ani się obejrzeliśmy, a tu już połowa wakacji! I sierpień, miesiąc żęcia zboża, miesiąc żniw.
Żniwo to bardzo ciekawe stare słowo, którego podstawą jest czasownik żąć, jeszcze ciekawszy. Żąć bowiem to ‘ciąć, ścinać sierpem zboże albo trawę’. Formy osobowe: żnę, żniesz, żnie, żął, żęła, żęli współcześnie są rzadziej używane. Żniwo oznacza ‘żęcie i zbieranie z pół dojrzałego zboża’ i ‘czas żęcia i zbierania’. Żniwo to także plon ‘obfitość’, rzeczownik pochodzący od czasownika plenić się ‘obficie czymś obradzać’. Formy osobowe utworzone od rzeczownika żniwo, to żniwiarz i żniwiarka.
Czasownik żąć jest podstawą słowotwórczą wielu innych derywatów (wyrazów pochodnych). Ci, którzy żną, to żeńcy: żeniec i żeńca. Synonimami czasownika żąć są wyrazy kosić, siec, zżynać. Ale w jego praindoeuropejskich korzeniach jest też znaczenie ‘bić, uderzać, kłuć czymś ostrym’, co łączy ten czasownik z rzeczownikiem żądło. Dziś żądło to ‘narząd na końcu odwłoka samic niektórych owadów, kłujący i wydzielający jad, służący do celów zaczepnych i obronnych’, pierwotnie zaś tak nazywano ‘coś ostro zakończonego, kolec, cierń’.
Forma bezokolicznikowa żąć ma jeszcze inne znaczenie: ‘wyciskać wodę z czegoś mokrego’. Od niej tworzy się formy osobowe: żmę, żmiesz, żmie. Synonimem słowa żąć w tym znaczeniu jest wyżymać ‘wycisnąć wodę z czegoś mokrego’. Od formy dokonanej częściej niż od niedokonanej tworzy się formy osobowe: wyżymam, wyżymasz, wyżyma, wyżmę, wyżmiesz, wyżmie. Od słowa wyżymać pochodzi też wyżymaczka, nazwa dawnego urządzenia do wyciskania wody z prania. Niegdyś słowo wyżymać znaczyło także ‘miąć, cisnąć, gnieść, tłoczyć, ściskać, miętosić’, co jest podstawą czasownika zżymać się ‘obruszać się, gniewnie reagować, wzdragać się’ wywodzącego się od staropolskiego słowa zdżymanie ‘ucisk, utrapienie, cierpienie, udręka’. Warto dodać, że oba znaczenia czasownika żąć mają takie same formy czasie przeszłym: żąłem, żęłam, przyszłym: będę żął, będziemy żęli i w trybie przypuszczającym: żąłbym, żęlibyśmy. Różnią się tylko w czasie teraźniejszym: żnę i żmę oraz w formach imiesłowowych: żnąc, żnący – żmąc, żmący używanych dziś rzadko (albo wcale).
Co ma do tych wyrazów i ich znaczeń nazwa sierpień? Choć nie łączy się słowotwórczo ze słowami żąć i żniwa, to odnosi się do wspólnych realiów. Wywodzi się bowiem od nazwy narzędzia gospodarskiego sierp, starego słowa istniejącego i w języku greckim: harpe ‘sierp’, i łacińskim: sarpio, sarpo ‘obrzynam’. Przez długi czas żęto zboże właśnie sierpem, kosa zaś służyła do koszenia trawy (stąd sianokosy).
Już to pisałam, ale raz jeszcze napiszę: lektura słowników etymologicznych jest fascynująca. Pozwoliła połączyć pozornie odległe wyrazy: żąć, wyżymać, żniwa, żądło, zżymać się w jedną wielopokoleniową rodzinę.
Ewa Kołodziejek
