Jak mówić: Wszystko nie działa czy: Nic nie działa? Czy w tych zdaniach słowa wszystko i nic znaczą to samo? – zastanawia się korespondentka poradni językowej.
Słowo wszystko oznacza ogół rzeczy i spraw. Jeśli powiemy, że Ogół spraw nie działa, to pod względem składniowym będzie to zdanie poprawne. Nie możemy natomiast połączyć z zaprzeczonym czasownikiem słowa wszystko. Zdania: Wszystko nie działa, Wszystko nie jest w porządku, Wszystko nie gra uznamy za ułomne, wykolejone. Zaimek wszystko mógłby w nich stać tylko po zmianie szyku: Nie wszystko działa, Nie wszystko jest w porządku, Nie wszystko gra.
W zdaniach z zaprzeczonym czasownikiem zamiast zaimka wszystko powinien stać zaimek nic, który ma w nich znaczenie zbliżone do znaczenia słowa wszystko. Nie mamy zastrzeżeń do zdań: Nic nie działa, Nic nie jest w porządku, Nic nie gra. Z zaprzeczonymi czasownikami łączą się też zaimki nikt, nigdy, nigdzie: Nikt nie przyszedł, Nigdy się nie mylił, Nigdzie go nie ma. Taką mamy zasadę w polszczyźnie i musimy się jej trzymać.
Podobne ograniczenia ma jeszcze inna para zaimków: każdy i żaden. Zaimek każdy łączy się ze zdaniami oznajmującymi: Każdy poszedł w swoją stronę, Każdy jest kowalem swojego losu. Z czasownikami zaprzeczonymi łączy się w zdaniach zaimek żaden: Żaden nie chciał się przyznać, Nie miał żadnego przyjaciela. Powiemy więc: Każdy automat działa, ale: Żaden automat nie działa albo: Nie działa żaden automat. W informacji, którą zobaczyłam na drzwiach przychodni: Lekarz kardiolog w każdy piątek nie przyjmuje jest oczywisty błąd, bo w sumie nie wiemy, czy lekarz w każdy piątek przyjmuje, czy w żaden piątek nie przyjmuje. I jeszcze jedna uwaga: forma każden jest niepoprawna, tak jak i powiedzenie każden jeden.
Przy okazji warto wspomnieć o popularnym powiedzeniu w każdym bądź razie, które jest połączeniem sformułowania w każdym razie z fragmentem wyrażenia bądź co bądź. Wyrażenie w każdym bądź razie jest oceniane jako niepoprawne, chociaż trzeba przyznać, że w języku potocznym pojawia się dość często, a jego nowa postać z elementem bądź nie wpływa na podstawowe znaczenie. Nie znaczy to, rzecz jasna, że namawiam kogokolwiek do używania tego wyrażenia.
Wróćmy jeszcze do tytułowego nic. Jaką formę ma przybrać ów zaimek w dopełniaczu? Nic nie ma czy Niczego nie ma? Nic nie widzę czy Niczego nie widzę? Otóż w dopełniaczu może on występować w dwóch obocznych formach: nic i niczego. Można powiedzieć: Nic nie rozumiem lub Niczego nie rozumiem. Albo: Nie było tam nic godnego uwagi i Nie było tam niczego godnego uwagi. Forma nic jest krótsza o jedną sylabę, dlatego częściej wybieramy ją w języku potocznym mówionym: Nic nie zrobiłam, Nic nie wiem. Forma niczego jest bardziej wyrazista, więc i chętniej stosowana w wypowiedziach starannych.
Zatem podsumujmy: Wszystko działa i Nic nie działa, Każdy wie i Żaden nie wiedział, Nic nie wiem i Niczego nie wiem – to poprawne konstrukcje, których używamy w różnych sytuacjach komunikacyjnych.
Ewa Kołodziejek
