Słonina, ptaszyna, doktorzyna

Dociekliwy student zadał mi pytanie, czy można mięso słonia nazwać słoniną, tak jak mięso wieprza nazywamy wieprzowiną, a mięso wołu – wołowiną. Wszak słonina – dowodził – to ‘tłuszcz pod skórą świń używany jako produkt spożywczy’.

To, że jakaś forma wyrazowa występuje w różnych znaczeniach, nie jest czymś niespotykanym. Przeciwnie, w polszczyźnie (a także w innych językach), homonimy, czyli wyrazy o różnych sensach, są zjawiskiem częstym i naturalnym. Weźmy choćby wyraz piła, który może być i rzeczownikiem, i czasownikiem, albo różne znaczenia słów para, pokój, babka i wielu innych doskonale znanych. Więc i słonina może mieć dwa różne sensy (pomijam tu określanie nazwą słonina grubej podeszwy buta, przeniesioną na zasadzie podobieństwa do świńskiego tłuszczu).

Inna rzecz, że hasła słonina w znaczeniu ‘mięso słonia’ raczej nie znajdziemy w słownikach języka polskiego. Użytkownicy polszczyzny po prostu nie zjadają słoni, więc nazwa ich mięsa nie jest im potrzebna. Mamy za to ciąg innych nazw zwierzęcych mięs, utworzonych za pomocą cząstki –ina: wspomniane już wieprzowina i wołowina, a także cielęcina, baranina, jagnięcina, gęsina, jelenina, sarnina, konina, a nawet kozina, łosina, niedźwiedzina, prosięcina, świnina, źrebięcina. Nawiasem mówiąc, to przygnębiające, że wciąż jeszcze mięso zwierząt jest pokarmem dla człowieka. Na szczęście coraz więcej osób przekonuje się, że można zdrowo żyć, jedząc głównie rośliny.

Skąd się wzięła nazwa słonina na określenie wieprzowego tłuszczu? Czy z podobieństwa do słonia? Absolutnie nie! Podstawą słowotwórczą formy słonina jest słowo sól, solić, solny, słony. A słoń – jeśli wierzyć etymologii podawanej przez Aleksandra Brücknera – wywodzi się od słowa słaniać cię, bo ponoć słoń, nie mogąc się położyć, słoni się, słania się, zatacza i chwieje.

Cząstka słowotwórcza -ina/-yna ma jeszcze wiele innych zadań do wykonania. Tworzy nazwy ekspresywne, zarówno te nacechowane pozytywnie: ptaszyna, psina, łepetyna, butelczyna, jak i te wartościujące negatywnie: sukienczyna, doktorzyna, chłopina, aktorzyna, mieścina. Tworzy też nazwy żon: chorążyna, gaździna, leśniczyna, sędzina, starościna. Te dwie ostatnie mogą być potocznym określeniem kobiety sędzi i kobiety starosty. Jednak ze względu na skojarzenie owych form z nazwami żon, unika się w sądach formy sędzina, a na uczelniach formy starościna. Oficjalną i nienacechowaną nazwą kobiety jest sędzia. W środowisku uczelnianym natomiast zauważyłam, że formę starościna zastępuje się nazwą starostka. Być może jest to zjawisko incydentalne, być może jednak początek pewnej słowotwórczej tendencji.

O cząstce -ina/-yna językoznawcy mówią, że oznacza się wysoką produktywnością. Tłumacząc to na prosty język, możemy stwierdzić, że jest po prostu wyjątkowo pracowita. Buduje wiele różnorodnych nazw pochodnych, choćby: koniczyna, jarzębina, rodzina, rycina, głębina, szczecina, kpina, drwina, dziedzina itp. Ta ostatnia pochodzi od słowa dziad, ale już dawno się słowotwórczo zatarła, więc jej dziś z dziadem raczej nie kojarzymy.

Ewa Kołodziejek