Darowizna to szczególny rodzaj umowy cywilnoprawnej, na mocy której jedna strona – darczyńca – zobowiązuje się do nieodpłatnego świadczenia na rzecz drugiej strony, czyli obdarowanego, kosztem własnego majątku, bez oczekiwania jakiegokolwiek ekwiwalentu. Jej istotą jest więc bezinteresowne przysporzenie majątkowe, które w praktyce często wynika z motywacji wykraczających poza rachunek ekonomiczny – takich jak chęć niesienia pomocy, wyraz wdzięczności czy realizacja celów charytatywnych. Darowizna może obejmować zarówno przeniesienie własności rzeczy, przekazanie określonej sumy pieniędzy, jak i zwolnienie z długu czy inne działania skutkujące wzbogaceniem obdarowanego. Charakterystyczną cechą tej umowy jest brak obowiązku świadczenia wzajemnego po stronie obdarowanego.
Czy po przekazaniu swojego majątku darczyńca zostaje pozbawiony ochrony?
W pewnych sytuacjach prawo przyznaje darczyńcy szczególne uprawnienia wobec obdarowanego, które wiążą się z określonymi obowiązkami po stronie obdarowanego. Kluczową rolę odgrywa tu art. 897 kodeksu cywilnego, który wprowadza szczególną regulację mającą na celu zabezpieczenie interesów majątkowych darczyńcy, jeśli po wykonaniu darowizny popadnie on w niedostatek.
Jak definiować niedostatek?
Niedostatek rozumiany jest jako sytuacja, w której darczyńca nie jest w stanie własnymi siłami i środkami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb lub wywiązać się z ustawowych obowiązków alimentacyjnych wobec innych osób. Nie chodzi tu wyłącznie o minimum egzystencji, lecz także o utrzymanie dotychczasowego poziomu życia, adekwatnego do sytuacji majątkowej sprzed dokonania darowizny. Przy ocenie, czy dana osoba znajduje się w niedostatku, należy uwzględniać zarówno jej sytuację majątkową, jak i możliwości uzyskania środków z innych źródeł, choć – zgodnie z przeważającym poglądem – darczyńca w pierwszej kolejności może żądać świadczenia od obdarowanego, a dopiero w razie jego niewystarczalności sięgnąć po alimenty od innych osób zobowiązanych ustawowo.
Warto podkreślić, że roszczenie z art. 897 k.c. nie powstaje, jeśli darczyńca już w chwili wykonania darowizny pozostawał w niedostatku. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy niedostatek ten uległ pogłębieniu po przekazaniu majątku – wówczas odpowiedzialność obdarowanego obejmuje jedynie zakres tego pogorszenia. Ponadto, jeśli niedostatek darczyńcy jest skutkiem jego własnych działań – umyślnego lub rażąco niedbałego postępowania – roszczenie wobec obdarowanego nie przysługuje. W praktyce oznacza to, że darczyńca nie może powoływać się na niedostatek, który sam spowodował, zwłaszcza jeśli wynika on bezpośrednio z wykonania darowizny wbrew rozsądkowi i zasadom prawidłowej gospodarki majątkiem.
Granice obowiązku obdarowanego
Obowiązek obdarowanego ma charakter zbliżony do obowiązku alimentacyjnego i jest ściśle związany z osobą darczyńcy – wygasa z chwilą jego śmierci i nie przechodzi na spadkobierców. Wyjątkiem jest sytuacja śmierci obdarowanego – wówczas obowiązek ten jako dług spadkowy przechodzi na jego spadkobierców, o ile istnieje jeszcze wzbogacenie po ich stronie.
Granice obowiązku obdarowanego wyznacza wartość wzbogacenia, jakie uzyskał w wyniku darowizny. Odpowiedzialność ta nie jest nieograniczona – obdarowany nie musi oddawać przedmiotu darowizny w naturze, lecz może zwolnić się z obowiązku przez zwrot wartości wzbogacenia, obliczonej według stanu z chwili powzięcia przez niego wiadomości o niedostatku darczyńcy. Jest to tzw. upoważnienie przemienne, które daje obdarowanemu wybór: może on albo dostarczać środki utrzymania (przykładowo w formie renty, pokrycia kosztów leczenia, zapewnienia mieszkania), albo jednorazowo zwrócić równowartość uzyskanego przysporzenia.
W praktyce zakres świadczenia zależy od usprawiedliwionych potrzeb darczyńcy, które mogą obejmować nie tylko zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, ale także utrzymanie poziomu życia zbliżonego do tego sprzed darowizny. Sąd każdorazowo rozstrzyga, jaki zakres świadczenia jest adekwatny, biorąc pod uwagę zarówno sytuację darczyńcy, jak i możliwości majątkowe obdarowanego.
Hierarchia roszczeń i relacja do innych obowiązków alimentacyjnych
Roszczenie darczyńcy wobec obdarowanego, wynikające z art. 897 k.c., ma pierwszeństwo przed roszczeniami alimentacyjnymi wobec innych osób zobowiązanych z ustawy, w tym byłych małżonków czy krewnych. Oznacza to, że w razie popadnięcia w niedostatek, darczyńca powinien w pierwszej kolejności zwrócić się o pomoc do obdarowanego, a dopiero gdyby to nie wystarczyło, może dochodzić alimentów od innych osób.
W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, że obowiązek alimentacyjny obdarowanego powstaje tylko w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia. Jeżeli obdarowany zużył korzyść lub utracił ją w taki sposób, że nie jest już wzbogacony (np. sprzedał przedmiot darowizny, wydał środki), obowiązek ten nie powstaje, a jeśli powstał wcześniej – wygasa. Podobnie, gdyby wykonanie obowiązku prowadziło do niedostatku po stronie obdarowanego, jego odpowiedzialność również ustaje.
Sposób wykonania obowiązku i praktyczne aspekty
Sposób wykonania obowiązku alimentacyjnego wobec darczyńcy może być różny: od jednorazowej zapłaty określonej sumy pieniężnej, przez świadczenia okresowe (np. renta), po zapewnienie miejsca zamieszkania czy pokrycie kosztów leczenia. Zakres i forma świadczenia powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb darczyńcy i możliwości obdarowanego.
Jeżeli darowizna została dokonana przez kilku darczyńców lub na rzecz kilku obdarowanych, odpowiedzialność rozkłada się proporcjonalnie do uzyskanego przysporzenia. W przypadku kilku umów darowizny zawartych w różnym czasie zobowiązanie obciąża w pierwszej kolejności obdarowanego najpóźniej, a wcześniejszych tylko w zakresie niezbędnym do całkowitego usunięcia niedostatku. Obowiązek alimentacyjny obdarowanego powstaje z chwilą, gdy darczyńca popadnie w niedostatek, i trwa aż do jego śmierci lub wyczerpania się wartości wzbogacenia po stronie obdarowanego.
Przedmiotowa regulacja stanowi istotny instrument ochrony darczyńcy, zwłaszcza osób starszych, które przekazały majątek bliskim, a następnie znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Każdorazowo wymaga to od praktyków prawa szczegółowej analizy zarówno sytuacji majątkowej stron, jak i przyczyn powstania niedostatku oraz możliwości spełnienia świadczenia przez obdarowanego, aby zapobiec nadużyciom i zapewnić sprawiedliwe rozstrzygnięcie każdej sprawy.
adwokat Agnieszka JUCHNO-MARCJAN
