Zapewne nie ujdzie uwadze moich wiernych Czytelników, że listopad już od wielu lat bywa miesiącem, w którym moje publikacje dotykają tematyki spadkowej. Tak jest i tym razem, z tą dyskretną różnicą, że tym razem publikuję odpowiedź na zapytanie moich Klientów, którzy zwrócili się do mnie w minionym tygodniu z garścią pytań dotyczących świadomego uporządkowania swoich spraw spadkowych pomiędzy swoich bliskich.
Rosnąca świadomość prawna ma bezpośredni wpływ na rosnący trend świadomego rozporządzania swoim spadkiem, niekiedy jeszcze za życia. Teoretyzujemy czy warto przekazać nieruchomość np. dziecku choćby z zastrzeżeniem służebności osobistej mieszkania. Nie dokonujemy tych rozporządzeń bezrefleksyjnie, analizujemy, rozważamy, dowiadujemy się … - i dobrze. Nie ma nic lepszego niż wzięcie swoich spraw we własne ręce.
Przyjdźmy zatem do rozważań, o których mowa w tytule dzisiejszej publikacji.
Każdy, kto planuje przekazać swój majątek w sposób przemyślany i zgodny z własną wolą, prędzej czy później natrafia na pojęcie zachowku. To instytucja prawa spadkowego, która – choć ma chronić najbliższych członków rodziny – często staje się źródłem sporów, a nawet wieloletnich procesów sądowych. W praktyce wiele osób szuka sposobów, by sporządzić testament w taki sposób, aby uniknąć obowiązku wypłaty zachowku.
Zachowek to roszczenie pieniężne, jakie przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego (dzieciom, wnukom, małżonkowi i rodzicom) w sytuacji, gdy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali zbyt mały udział w spadku. Zgodnie z Kodeksem cywilnym, osobom uprawnionym przysługuje połowa wartości udziału spadkowego, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym, a w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich – dwie trzecie tej wartości.
Oznacza to, że nawet jeśli spadkodawca zapisze cały majątek jednej osobie (np. jednemu dziecku), pozostałe dzieci lub małżonek mogą domagać się zachowku w pieniądzu – i to od spadkobiercy testamentowego.
Nie istnieje prosty zapis, który „wyłączy” prawo do zachowku. Polski system prawny chroni osoby najbliższe przed całkowitym pozbawieniem udziału w majątku spadkowym. Jednak są legalne i skuteczne sposoby, aby ograniczyć lub całkowicie wyłączyć obowiązek jego zapłaty. Najważniejszym z nich jest wydziedziczenie.
Wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku osoby, która byłaby do niego uprawniona. Nie należy go mylić z pominięciem w testamencie.
• Pominięcie – osoba nie otrzymuje spadku, ale nadal może dochodzić zachowku.
• Wydziedziczenie – osoba nie otrzymuje spadku i traci prawo do zachowku.
Wydziedziczenie można zastosować tylko wtedy, gdy zachodzą ustawowe przesłanki określone w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Są nimi:
• Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego – np. przemoc, uzależnienie, demoralizacja, lekceważenie prawa.
• Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy – np. brak kontaktu, wsparcia, opieki, pomocy w chorobie, brak zainteresowania.
• Działanie przeciwko spadkodawcy – np. agresja, znieważenie, kradzież, przemoc fizyczna lub psychiczna.
Co istotne – wydziedziczenie musi być dokładnie i konkretnie uzasadnione. Samo ogólne stwierdzenie „wydziedziczam, ponieważ mnie zawiódł” nie wystarczy. W razie sporu sądowego to spadkobierca testamentowy będzie musiał udowodnić, że przyczyna wydziedziczenia rzeczywiście istniała.
Aby wydziedziczenie było skuteczne, należy je zawrzeć w treści testamentu i wskazać przyczynę. Testament można sporządzić własnoręcznie (testament holograficzny) lub w formie notarialnej – ta druga forma daje znacznie większą pewność i bezpieczeństwo dowodowe.
Warto też dodać, że testament można zawsze odwołać lub zmienić, jeśli relacje rodzinne ulegną poprawie.
Choć wydziedziczenie jest najskuteczniejsze, istnieją również inne instrumenty, które mogą zmniejszyć ryzyko wypłaty zachowku lub jego wysokość:
• Darowizny za życia z zachowaniem odpowiedniego wyprzedzenia
– po 10 latach od darowizny dokonanej na rzecz osoby spoza kręgu spadkobierców ustawowych, jej wartość nie jest już doliczana do substratu zachowku.
• Umowa dożywocia zamiast darowizny – przekazanie nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie nie jest traktowane jak darowizna, a więc nie wchodzi do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.
• Zrzeczenie się dziedziczenia w formie notarialnej – możliwe, gdy potencjalny spadkobierca zgadza się zrzec prawa do spadku (a tym samym zachowku). To rozwiązanie często stosowane w rodzinnych uzgodnieniach.
• Zachowek dla osoby już obdarowanej– jeśli ktoś otrzymał znaczny majątek za życia spadkodawcy, można udowodnić, że jego roszczenie zostało już zaspokojone w tej formie.
• Testament musi być jasny, czytelny i jednoznaczny – każda nieprecyzyjność może prowadzić do sporów.
• Warto zadbać o chronologię dokumentów (testament główny, ewentualne odwołania, załączniki).
• Dobrym rozwiązaniem jest zawarcie klauzuli motywacyjnej, która wyjaśnia wolę testatora i jego stosunki rodzinne – ułatwia to późniejszą interpretację w razie sporu.
• Zalecana jest forma notarialna, szczególnie przy wydziedziczeniu lub dużym majątku – notariusz dopilnuje poprawności formalnej i zachowania tajemnicy treści.
• Warto wskazać osobę wykonawcy testamentu – która dopilnuje, aby wola spadkodawcy została zrealizowana zgodnie z prawem.
Na koniec pragnę dodać, że uniknięcie wypłaty zachowku nie polega na „obejściu prawa”, lecz na świadomym i zgodnym z przepisami zaplanowaniu dziedziczenia. Dobrze sporządzony testament – szczególnie z uzasadnionym wydziedziczeniem – może skutecznie zabezpieczyć majątek przed roszczeniami, a jednocześnie jasno określić wolę spadkodawcy.
Warto jednak pamiętać, że każda sytuacja rodzinna jest inna, dlatego przed podjęciem ostatecznych decyzji najlepiej skonsultować treść testamentu z adwokatem. Dzięki temu testament stanie się nie tylko wyrazem naszej woli, ale i skutecznym narzędziem ochrony dorobku życia.
