Sprawy o zachowek są jednymi z najczęstszych postępowań spadkowych, które trafiają do sądów. Emocje, skomplikowane relacje rodzinne oraz różne interpretacje prawa czynią je szczególnie trudnymi. Sytuacja staje się jeszcze bardziej złożona, gdy testament, będący podstawą dziedziczenia, zostaje zakwestionowany przez osobę uprawnioną do zachowku. Jak więc przygotować się do takiej sprawy? Na co zwrócić uwagę i jakie dowody mogą przesądzić o wyniku postępowania?
Czym jest zachowek i kiedy może być dochodzony?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego przewidziana w art. 991 i następnych Kodeksu cywilnego. Służy ochronie najbliższych członków rodziny spadkodawcy (zstępnych, małżonka i rodziców) przed całkowitym pominięciem w testamencie. Jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie otrzymała należnej jej części spadku (ani w drodze dziedziczenia, ani darowizn za życia spadkodawcy), może dochodzić roszczenia pieniężnego od spadkobiercy testamentowego lub obdarowanego.
Kiedy testament może być kwestionowany?
Zgodnie z art. 945 §1 Kodeksu cywilnego, testament może zostać uznany za nieważny, jeżeli:
• został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (np. wskutek choroby psychicznej, demencji, otępienia starczego, upojenia alkoholowego itp.),
• został sporządzony pod wpływem błędu, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
• został sporządzony pod wpływem groźby.
W praktyce, najczęściej testamenty są podważane z powodu domniemanego braku zdolności testowania – np. w związku z chorobą psychiczną, demencją, silnym osłabieniem organizmu lub innymi zaburzeniami psychicznymi.
Jakie dowody mają znaczenie?
Skuteczne zakwestionowanie testamentu wymaga przedstawienia odpowiednich dowodów. W szczególności warto sięgnąć po:
1. Dokumentację medyczną spadkodawcy
To jeden z najważniejszych dowodów w tego typu sprawach. Należy pozyskać historię leczenia z przychodni, szpitali, domów opieki, a także dokumenty potwierdzające diagnozy psychiatryczne czy neurologiczne.
Przykład: Jeśli spadkodawca cierpiał na chorobę Alzheimera lub miał zdiagnozowaną schizofrenię paranoidalną, dokumentacja medyczna może wskazywać, że w chwili sporządzenia testamentu był niezdolny do świadomego podjęcia decyzji.
2. Opinia biegłego z zakresu psychiatrii/psychologii
Opinia biegłego jest często decydująca. Na podstawie dokumentacji medycznej oraz zeznań świadków biegły oceni, czy spadkodawca w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania.
Orzeczenie: W wyroku z 7 kwietnia 2017 r., sygn. akt I CSK 438/16, Sąd Najwyższy wskazał, że ustalenie zdolności testowania wymaga wiadomości specjalnych i co do zasady powinno opierać się na opinii biegłego psychiatry.
3. Zeznania świadków
Świadkowie, którzy znali spadkodawcę w czasie sporządzania testamentu, mogą potwierdzić, czy był on w pełni świadomy swoich działań. Ważne są osoby z najbliższego otoczenia, np. sąsiedzi, członkowie rodziny, opiekunowie.
4. Dowody dotyczące relacji rodzinnych
Czasem pomocne są listy, e-maile, wiadomości SMS, które pokazują, jakie były relacje między spadkodawcą a osobami wymienionymi lub pominiętymi w testamencie. Mogą one mieć znaczenie przy badaniu motywacji spadkodawcy lub ewentualnego błędu czy wpływu osób trzecich.
Kiedy warto składać powództwo o zachowek mimo istnienia testamentu?
Osoba uprawniona do zachowku, która została pominięta w testamencie, może żądać zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej – nawet jeśli testament jest ważny. Jednak jeśli testament zostanie unieważniony, podstawą dziedziczenia będzie ustawa, co może oznaczać dla powoda dziedziczenie wprost, a nie tylko dochodzenie zachowku.
Przykład: Jeżeli jedynym spadkobiercą w testamencie został sąsiad spadkodawcy, a syn spadkodawcy, który był z nim w konflikcie, złożył powództwo o zachowek, unieważnienie testamentu może spowodować, że tenże syn odziedziczy cały spadek z mocy ustawy.
Wady i ryzyka
Kwestionowanie testamentu w sprawie o zachowek to działanie wymagające precyzyjnej strategii procesowej. Najczęstsze błędy to:
• oparcie się wyłącznie na emocjach bez przedstawienia twardych dowodów,
• nieuwzględnienie terminu przedawnienia roszczeń (zachowek przedawnia się co do zasady po 5 latach od ogłoszenia testamentu),
• pominięcie potencjalnych korzyści wynikających z dziedziczenia ustawowego w razie unieważnienia testamentu.
Sprawa o zachowek, w której testament jest kwestionowany, wymaga kompleksowego przygotowania. Kluczowe są: rzetelna analiza stanu zdrowia spadkodawcy, pozyskanie dokumentacji medycznej, opinia biegłego, zeznania świadków oraz znajomość orzecznictwa.
Odpowiednia strategia procesowa może przesądzić o sukcesie – zarówno w zakresie unieważnienia testamentu, jak i uzyskania należnego zachowku.
adwokat Agnieszka JUCHNO-MARCJAN
