Koniec pierwszej wojny światowej przyniósł nowy ład Europie i zmiany na mapie politycznej Starego Kontynentu. Upadły Austro-Węgry i Niemcy, rewolucja w Rosji (1917 r.) dała zwycięstwo bolszewikom, powstały nowe niepodległe państwa, w tym Polska.
Granice II Rzeczypospolitej wytyczone zostały poprzez kolejne wojny i konflikty zbrojne z sąsiadami. Największym jednak zagrożeniem była bolszewicka Rosja. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej na poleskich błotach utworzona została jednostka, która na stałe wpisała się w krajobraz Polesia – Flotylla Pińska.
Za początek Flotylli Pińskiej uważa się wydarzenie z początku kwietnia 1919 r., kiedy do gen. Antoniego Listowskiego, dowódcy Grupy Poleskiej, zgłosił się były oficer rosyjskiej marynarki wojennej, książę Jan Giedroyć, z propozycją utworzenia zespołu motorówek do celów transportowych i rozpoznawczych. Pomysł nie spotkał się ze szczególnym entuzjazmem Listowskiego, jednak ostatecznie 12 kwietnia 1919 r. prace rozpoczęła komisja techniczna, która zakwalifikowała do służby trzy z czterech poniemieckich łodzi pozostawionych w Pińsku, którym nadano nazwy: „Lizdejko”, „Lech” oraz „Listowczyk”.
19 kwietnia 1919 r. gen. Listowski powołał do służby czynnej Jana Giedroycia w stopniu porucznika marynarki, jednocześnie mianując go dowódcą grupy motorówek. Początkowo były one wykorzystywane do transportowania żywności, drewna i meldunków, jednak wraz z upływem czasu i pojawieniem się na Prypeci okrętów sowieckich, zmieniły się zadania przydzielone flotylli. Od tej pory miała ona pełnić funkcje zwiadowcze i zwalczania rzecznych sił nieprzyjaciela.
Swój „chrzest bojowy” flotylla przeszła 3 lipca 1919 r. w walce pod Horodyszczem. Biorąca udział w ofensywie na Łuniniec, ważny węzeł kolejowy na Polesiu, otrzymała za zadanie ostrzelanie wsi Horodyszcze znajdującej się na półwyspie pomiędzy rzeką Jasiołdą a Jeziorem Horodyskim i wysadzenie desantu złożonego z plutonu 34. pułku piechoty. Dzięki skutecznemu manewrowi na Jeziorze „Horodyskim” Motorówki Bojowej IV, dowodzonej przez porucznika marynarki Karola Taubego, zdołano wysadzić desant. Żołnierze piechoty zaatakowali wioskę, zmuszając Sowietów do wycofania się. Składająca się z trzech motorówek flotylla wypełniła postawione przed nią zadanie. Dzięki zdobyciu Horodyszcza Wojsko Polskie miało otwartą drogę do Łunińca, tzw. klucza do Polesia – ważnego szlaku komunikacyjnego na Polesiu. Na pamiątkę tego wydarzenia 3 lipca uznano Świętem Flotylli Pińskiej.
Wraz z rozwojem sytuacji na froncie południowym do flotylli wcielano kolejnych marynarzy i włączano do służby nowe łodzie. Specyfika działań na rzekach powodowała, że tabor rzeczny niejednokrotnie przechodził z rąk do rąk, a najskuteczniejszą metodą zniszczenia łodzi było jej samozatopienie. Po zwycięstwie pod Horodyszczem flotylla stoczyła jeszcze pięć bojów (pod Pietrykowem 17 września 1919 r., pod Remiezami 22 stycznia 1920 r., pod Łomaczami 13 kwietnia 1920 r., pod Koszarówką 25 kwietnia 1920 r., pod Lelowem 26 kwietnia 1920 r.), by 27 kwietnia 1920 r. stoczyć największą bitwę pod Czarnobylem.
W przededniu boju pod Czarnobylem rozpoczęła się wspólna operacja wojsk polsko-ukraińskich, tzw. wyprawa kijowska, prewencyjne uderzenie, którego celem było zajęcie Kijowa i rozbicie sowieckiej armii na Ukrainie. Zadanie, jakie przypadło do wykonania Flotylli Pińskiej (podporządkowanej 9. Dywizji Piechoty płk. Władysława Sikorskiego), polegało na zabezpieczeniu północnej flanki zgrupowania poprzez opanowanie rzeki Prypeć. W boju pod Czarnobylem, mimo przeważających sił bolszewików (sześć uzbrojonych statków wroga przeciwko „Pancernemu I” i czterem uzbrojonym motorówkom), jednostki Flotylli Pińskiej uzyskały trafienie w komorę amunicyjną statku „Gubitelnyj”, który poszedł na dno. W efekcie tego nieprzyjaciel zaczął cofać się w dół Dniepru. Nie dając za wygraną „Pancerny I” i łódź motorowa „MB 3” ruszyły w pościg za bolszewikami. „Pancerny I” uzyskał dwa trafienia w statki „Mudryj” i „Mołodeckij”.
Walka pod Czarnobylem była najdłuższą i najbardziej zaciętą bitwą stoczoną przez Flotyllę Pińską. Znacznie silniejsza flotylla bolszewicka została wyparta z Prypeci na Dniepr. W wyniku boju w porcie czarnobylskim przejęto pięć statków, sześć pogłębiarek, kilka łodzi oraz warsztaty portowe. Zwycięstwo pod Czarnobylem zostało upamiętnione na jednej z tablic znajdującej się na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, a trofeum wojenne – banderę jednej z sowieckich jednostek – do dziś można oglądać w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
W wyniku działań wojsk polsko-ukraińskich 7 maja 1920 r. zdobyto Kijów. W efekcie tego, po opanowaniu Rzeczycy i Łojewa, w polskich rękach znalazł się długi na 350 kilometrów odcinek Dniepru. Strona polska zdobyła 27 motorówek, 32 barki, cztery statki oraz przystanie pływające. Przejęcie kolejnych jednostek oznaczało dla Flotylli Pińskiej rozwój, ale i przyniosło jej nowe zadania: patrolowanie zdecydowanie dłuższego odcinka rzeki Dniepr, wzmożone prace remontowe w warsztatach, a także uruchomienie regularnych linii przewozowych pomiędzy Pińskiem a Czarnobylem. Po kilkunastu dniach względnego spokoju, ale i intensywnej pracy naprawczej taboru, 21 maja 1920 r. rozpoczęły się pierwsze ataki wojsk bolszewickich wspieranych przez Flotyllę Dnieprzańską. Kontrofensywa bolszewicka przyniosła efekt: sprzymierzone armie polsko‑ukraińskie zmuszone zostały do pospiesznego odwrotu z Kijowa. 7 czerwca 1920 r. wojska bolszewickie opanowały ujścia Prypeci. Następnego dnia zapada decyzja o wycofaniu się z Kijowa na linię rzeki Irpień. Stało się wówczas jasne, że jedynym wyjściem z okrążenia (na skutek przeprawienia się przez Dniepr sił sowieckich) dla Flotylli Pińskiej było samozatopienie jednostek i przedostanie się na zachód drogą lądową. 11 czerwca 1920 r. pod Mieżegoriem samozatopieniu uległ „Pancerny I”.
Sytuacja na lądzie stawała się coraz trudniejsza: 4 lipca do ofensywy przeszły wojska bolszewickie Frontu Zachodniego, kierując się ku Warszawie. 27 lipca bolszewicy zajęli Pińsk. Wobec coraz trudniejszej sytuacji 2 sierpnia 1920 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych rozformowało Flotyllę Pińską. Pozostały personel i sprzęt ewakuowano pociągami do Torunia. Marynarze i tabor zasiliły szeregi drugiej polskiej jednostki rzecznej – Flotylli Wiślanej.
Pierwszy etap istnienia Flotylli Pińskiej to przede wszystkim działalność bojowa oraz transportowa prowadzona w trakcie wojny polsko-bolszewickiej. Nowo powstała jednostka od początku rzucona „na głęboką wodę” zdała swój egzamin – skutecznie prowadziła boje na wodach Prypeci i Dniepru, wspierała wojska lądowe. Należy dodać, że była to jednostka stosunkowo nieliczna i mocno improwizowana, jednak o wysokim morale. Pomimo niedogodności, z jakimi przyszło się jej borykać (m.in. niewystarczające zaplecze logistyczne), Flotylla Pińska miała udział w walkach prowadzonych na Polesiu w latach 1919–1920.
Pińsk ponownie znalazł się w polskich rękach we wrześniu 1920 r. Rozpoczął się proces odtwarzania flotylli: 11 października 1920 r. Departament Spraw Morskich wydał rozkaz reaktywowania flotylli, a z wód Piny i Prypeci zaczęto podnosić zatopione statki i motorówki. Na mocy rozkazu dowódca Flotylli Wiślanej utworzył w Pińsku Oddział Detaszowany Flotylli Wiślanej na Prypeci. Głównymi zadaniami jednostki było: patrolowanie granicy, zwalczanie bandytyzmu, służba transportowa, walka z dywersantami oraz podnoszenie zatopionego taboru. Rozpoczęto na nowo organizację jednostki, odbudowano Warsztaty Portowe Marynarki Wojennej, a 10 lutego 1921 r. odtworzono Komendę Portu Wojennego.
Traktat pokojowy z bolszewicką Rosją podpisany 18 marca 1921 r. w Rydze ostatecznie wyznaczył przebieg wschodniej granicy II RP, a co za tym idzie zasięg terytorialny i operacyjny działań Oddziału Detaszowanego. Rozpoczęto wówczas przywracanie drożności torów wodnych i żeglugi na przygranicznych wodach. Polskie jednostki pływające operowały na tzw. Pińskim Morzu, czyli na szerokich rozlewiskach i dorzeczach Piny i Prypeci do Dawidgródka. Oddział Detaszowany Flotylli Wiślanej na Prypeci 2 marca 1922 r. przeformowano na Flotyllę Pińską. Dwudziestolecie międzywojenne to okres rozwoju jednostki. W szczytowym momencie, przemianowana na Flotyllę Rzeczną Marynarki Wojennej, dysponowała czterdziestoma jednostkami bojowymi i około pięćdziesięcioma jednostkami pomocniczymi. Po ataku sowieckiej Rosji na Polskę 17 września 1939 r. flotylla wzięła udział w walkach. Ostatni marynarze złożyli broń pod Kockiem (6 października) razem z gen. Franciszkiem Kleebergiem – dowódcą Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie.
Rafał Michliński, autor jest historykiem, p.o. zastępcy naczelnika Wydziału Identyfikacji Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN
