Gdy wybuchła druga wojna światowa, Olivier Eugène Charles Prosper Messiaen, francuski muzyk i kompozytor, został powołany do armii. Ze względu na wadę wzroku służył w jednostkach medycznych. Wiosną 1940 roku dostał się do niewoli niemieckiej i trafił do Stalagu VIII A w Görlitz.
W stalagu skomponował jeden ze swoich najbardziej znanych utworów kameralnych – „Kwartet na koniec czasu” („Quatour pour la Fin du Temps”). Utwór miał premierę 15 stycznia 1941 roku w obozie. Z kompozytorem wykonywali go jeńcy muzycy: klarnecista Henri Akoka, wiolonczelista Étienne Pasquier i skrzypek Jean le Boulaire.
Po latach Olivier Messiaen, zaliczany dziś do najwybitniejszych kompozytorów XX wieku, wspominał: „Panowała straszna zima, stalag był przysypany śniegiem. My byliśmy tam w liczbie 30 tysięcy jeńców wojennych, w większości Francuzów, Belgów i kilkunastu Polaków. Czterech muzyków grało na połamanych instrumentach. Wiolonczela Etienne’a Pasquiera miała tylko trzy struny. Gdy klawisze mojego pianina zostały wciśnięte, z powrotem nie odchodziły. Nasze kostiumy były nieprawdopodobne. Dano mi szatę koloru zielonego, całkowicie poszarpaną, i drewniaki. Widownia składała się z wszystkich warstw społecznych: byli tam księża, lekarze, burżuazja, zawodowi wojskowi, robotnicy, rolnicy… Pamiętam przeraźliwe zimno i głód. Byliśmy tak głodni, że nasze zmysły wyostrzyły się do granic możliwości. Brak żywności powodował wyobrażenia: widziałem tęczę Anioła na niebie i różne kombinacje kolorów”.
Początkowo większość jeńców Stalagu VIII A stanowili Polacy. Gdy w pierwszej połowie 1940 roku zostali przeniesieni do innych obozów, w Görlitz osadzono 20 tysięcy Belgów i Francuzów, potem Jugosłowian. Od stycznia 1942 roku przywożono tysiące jeńców radzieckich, potem brytyjskich z różnych państw i włoskich. Jesienią 1944 roku znaleźli się w Görlitz powstańcy warszawscy i słowaccy. W czasie całej wojny przebywało w Stalagu VIII A ponad 120 tysięcy jeńców i robotników przymusowych.
Prawobrzeżna część dawnego Görlitz, miasta przeciętego Nysą Łużycką, to dzisiejszy Zgorzelec. Stalag VIII A znajdował się na jego terenie.
Dziś działa tam Europejskie Centrum Pamięć, Edukacja, Kultura – Meetingpoint Music Messiaen Zgorzelec-Görlitz, prowadzone przez stowarzyszenie Meetingpoint Music Messiaen e.V. i zgorzelecką Fundację Pamięć, Edukacja, Kultura. Centrum kultywuje pamięć o jeńcach, w tym o ich działalności artystycznej. Organizuje międzynarodowe spotkania kompozytorów, muzyków, warsztaty dla młodych instrumentalistów, które prowadzą soliści światowej sławy, doroczny festiwal Oliviera Messiaena.
W centrum już ponad 500 razy wykonano „Kwartet na koniec czasu”. Każdego roku szczególny charakter ma koncert 15 stycznia, w rocznicę premiery utworu. W przyszłym roku minie 80. rocznica.
Stowarzyszenie Meetingpoint Music Messiaen ogłasza konkurs na kwartet, który 15 stycznia 2021 roku wykona utwór Oliviera Messiaena podczas dorocznych Międzynarodowych Dni Messiaena Görlitz-Zgorzelec. Zespół powinni tworzyć muzycy do 35. roku życia, pochodzący z co najmniej dwóch krajów, zwłaszcza z Francji, Niemiec i Polski.
Termin przyjmowania zgłoszeń (music@themusicpoint.net) mija 31 lipca 2020 roku. O składzie zespołu zdecyduje jury powołane przez organizatorów festiwalu. Szczegóły: www.meetingpoint-music-messiaen.net/pl/dni-messiaena
(b.t.)
