Na Uniwersytecie Greifswaldzkim powstaje Interdycyplinarne Centrum Badań Obszarów Nadbałtyckich (Interdisziplinäres Forschungszentrum Ostseeraum, IFZO). Federalna minister edukacji i nauki Anja Karliczek przekazała w Greifswaldzie 1,4 mln euro resortowej dotacji na dwuletnią fazę tworzenia jego koncepcji. Centrum, kładąc nacisk na nauki humanistyczne i społeczne, będzie zajmować się głównymi problemami i wyzwaniami współczesności w rejonie nadbałtyckim.
Wręczając dotację, minister Karliczek podkreśliła, że Bałtyk należy do tych obszarów świata, które są najgęściej pokryte siecią kulturowych i gospodarczych powiązań. Dodawała, że w związku z tym można tu prowadzić badania nad problemami o znaczeniu globalnym, związanymi z ekologią i ochroną środowiska, wspólnym dziedzictwem kulturowym, wspólnotą społeczną. Podkreślała, że Greifswald, już ze względu na swe położenie, jest miejscem szczególnie do tego predestynowanym.
– Cieszę się bardzo – mówiła – że uniwersytet już w fazie prac nad koncepcją centrum będzie współpracował z renomowanymi partnerami z całego obszaru nadbałtyckiego.
‒ Budujące jest dla nas, że przygotowana przez naszych naukowców ekspertyza dotycząca istotnych problemów i wyzwań obszaru Morza Bałtyckiego uzyskała tak wysoką ocenę ministerstwa, a co za tym idzie – dotację. Teraz mamy szansę stać się w przyszłości ważnym ośrodkiem badawczym pracującym na rzecz regionu Bałtyku – mówiła rektor uczelni, prof. dr Johanna Weber.
Centrum będzie kłaść zdecydowany nacisk na nauki humanistyczne i społeczne. Będzie prowadzić badania interdyscyplinarne łączące różne wydziały uczelni, współpracując z ośrodkami naukowymi m.in. w: Estonii, Polsce, Danii, Norwegii, na Łotwie, w USA, a także w Hamburgu, Heidelbergu, Kilonii i Berlinie.
Interdycyplinarność Centrum
Centrum będzie się zajmować zarówno nastawionymi na współpracę, jak i konfliktogennymi wizjami przyszłości funkcjonującymi w społeczeństwach regionu Morza Bałtyckiego, ale skoncentruje się na głównych problemach i wyzwaniach współczesności. Badaniami zostaną objęte zarówno tereny nadmorskie, jak i położone w głębi lądu, w dorzeczach wielkich rzek. Prace będą zorientowane z jednej strony na strategie i debaty międzyregionalne względnie międzypaństwowe, a z drugiej – na specyficzne interesy narodowe państw Morza Bałtyckiego. W centrum uwagi znajdą się działania instytucji specyficznie bałtyckich, jak Rada Państw Morza Bałtyckiego i Baltic Development Forum (platforma współpracy biznesu, polityki, nauki, mediów), a także inicjatywy Unii Europejskiej, jak Strategia UE regionu Morza Bałtyckiego (SUE RMB) i Partnerstwo Wschodnie.
Dziś obszar Morza Bałtyckiego jest jedną z najbardziej zintegrowanych na świecie morskich przestrzeni kulturowych. Przełomy polityczne i społeczne zaczęte w 1989 roku stawiają Niemcy i Europę Wschodnią przed wyzwaniami, na które reakcją może być w równej mierze dalsza integracja, jak i dezintegracja. Mając to na uwadze, naukowcy IFZO będą poszukiwać wspólnych rozwiązań w obszarach ekologii, cyfryzacji, energii i bezpieczeństwa. Odpowiednio do tego będą razem z partnerami z państw nadbałtyckich analizować takie obszary zagadnień, jak: stosunki międzynarodowe i bezpieczeństwo, nowe nacjonalizmy, współczesność dziedzictwa kultury, rozwój regionalny a obszary wiejskie, rozwój zrównoważony a wzrost oparty na bioprodukcji, zabezpieczenie w energię.
W tak zarysowanych obszarach poznawczych powstaną do 2021 roku programy badawcze, które następnie będą rozwinięte w konkretne projekty. W opisanych tu tematach ramowych jako najważniejszy ich cel ujęto zarówno efekty czysto naukowe, jak też konkretną przydatność i transfer wiedzy dla potrzeb lokalnych, regionalnych i państwowych grup interesu politycznego i społecznego, administracji, wspierania gospodarki, jak też dla instytucji politycznych działających w obszarze Morza Bałtyckiego.
Stosunki międzynarodowe i bezpieczeństwo
Jeśli spojrzeć na współpracę regionalną w kontekście politycznych kwestii bezpieczeństwa, można zauważyć, że po upadku żelaznej kurtyny zrodziły się w obszarze nadbałtyckim przede wszystkim problemy tzw. soft security, czyli bezpieczeństwa niemającego zasadniczo źródeł militarnych. Kompleksy zagadnień takich, jak np.: słabość systemu ekologicznego Bałtyku, handel ludźmi, ochrona mniejszości narodowych (zwłaszcza jeśli chodzi na mniejszość rosyjskojęzyczną w państwach bałtyckich) oraz bezpieczeństwo energetyczne zrodziły się w wyniku procesów, przebiegających zarówno wewnątrz poszczególnych państw, jak i transgranicznych.
Do wyjaśniania problemów bezpieczeństwa, które nie miały źródeł militarnych, należy angażować niemilitarne formy współpracy.
Patrząc na dzisiejszą sytuację w obszarze Bałtyku, wydaje się, że metody nauk humanistycznych (takie jak np. analiza tekstu, analiza mediów, retoryka, badanie relacji między tekstami), tak obiecujące dla badań już prowadzonych w Greifswaldzie, należy przystosować do nacechowanych społecznie dociekań politologicznych. Chodzi między innymi o to, żeby możliwa była analiza różnych przyczyn kulturowych ocen konfliktów, możliwości ich rozwiązywania i wpływu na decyzje polityczne.
Nowe nacjonalizmy
W krajach leżących nad Morzem Bałtyckim żyje razem na relatywnie niewielkiej przestrzeni wyjątkowa wielość grup religijnych, etnicznych i kulturowych. Niektóre z nich wskutek historycznych przesunięć granic uformowały się jako mniejszości (np. Niemcy w Danii i Polsce), inne są częściowo wynikiem migracji trwających przez stulecia (np. Żydzi w państwach Północy, Rosjanie w państwach bałtyckich), a jeszcze inne nie są właściwie mniejszościami, lecz zasiedziałymi ludami rodzimymi (Sámi, Grenlandczycy).
Naukowcy będą analizować politykę wobec mniejszości narodowych od końca XIX wieku, zwłaszcza politykę językową, do czego będzie przydatna opracowana w Greifswaldzie jedyna w swoim rodzaju metoda ekspertyz historycznych i filologiczno-lingwistycznych. Chodzi o to, aby wypracować dla wszystkich państw znajdujących się w rejonie Bałtyku porównywalne opisy zasad prawnych, krytyczną analizę stosunków między większością a mniejszościami narodowymi, całościowy ich obraz i wpływ na praktykę językową oraz związaną z tym tożsamość.
Współczesność dziedzictwa kultury
Czy i w jakich społecznych uwarunkowaniach obszar Morza Bałtyckiego może być uznany za przestrzeń o określonej kulturze? Biorąc pod uwagę aktualną sytuację polityczną, jest to jeden z najważniejszych problemów dla poczucia wspólnoty mieszkańców regionu. Powiązane ze sobą zespoły naukowców z różnych ośrodków i dziedzin wiedzy wyjdą mu naprzeciw, aby na konkretnych, historycznie istotnych przykładach krytycznie zrekonstruować proces włączania świadectw przeszłości do kanonu dziedzictwa kultury, wypełniania przez nie roli, jaką jest tworzenie społeczności transgranicznych i budowania fundamentu dla stwarzającego nadzieję na przyszłość regionu zintegrowanego kulturowo. Najbardziej wyrazistym do dziś obszarem, gdzie można dostrzec proces włączania świadectw historii do dziedzictwa, jest architektura i opieka nad zabytkami. Dobrym tego przykładem we wszystkich państwach nadbałtyckich są kościoły i pałace, które wszędzie zostały uznane za dziedzictwo przeszłości. Jednocześnie pojawia się pytanie, jak zgodnie z prawem postępować z nim w warunkach współczesnej demokracji, postępującej laicyzacji i sekularyzacji.
Rozwój regionalny a obszary wiejskie
Obszary wiejskie zajmują około 90 proc. powierzchni terenów nadbałtyckich i nie można pominąć ich wpływu na ekonomikę. Mocno określają one warunki gospodarowania w regionie i zabezpieczania potrzeb społecznych. Dlatego wydaje się konieczne, aby skategoryzować systemy gospodarowania i zaspokajania potrzeb społecznych (przykładowo: zarządzania służbą zdrowia) i na drodze dociekań historycznych ustalić, jakie czynniki miały wpływ na ich rozwój. Na tej podstawie będzie można określić alternatywne modele rozwoju gospodarki i zaopatrzenia społeczeństw nad Bałtykiem, a następnie przedstawić je położonym nad nim krajom jako zarodki innowacyjności. Takie modele mogłyby być pomocne w poszukiwaniu nowatorskich i przyszłościowych rozwiązań.
Zrównoważony rozwój i biowzrost
Zrównoważony rozwój jest dla państw nadbałtyckich sprawą bardzo ważną i będzie w nich przestrzenią napięć w klasycznych obszarach konfliktów ekologicznych, społecznych i ekonomicznych. W polu zainteresowań naukowców znajdą się główne problemy ekosystemów i ich różnorodności, w tym m.in. pytania, jak zmieniają się ekosystemy w reakcji na globalne zmiany środowiska naturalnego i ruchy migracyjne, oraz jak warunki naturalne mogą być wykorzystywane przez człowieka bez negatywnego wpływu na bioróżnorodność. Badania w IFZO jeszcze silniej powiążą prace nad ekosystemami, już prowadzone przez naukowców w Greifswaldzie, z naukami humanistycznymi i społecznymi. Dlatego powinny zostać stworzone podstawy zintegrowanego, opartego na wiedzy doradztwa dla polityki i praktyki projektowej, które w przyszłości będzie mogło wspierać zrównoważone wykorzystywanie zasobów lądowych i morskich w obszarze Morza Bałtyckiego. Zwłaszcza nowatorskie hipotezy dotyczące regulowania relacji między zasadami ochrony środowiska a polityką rolną będą decydować o tym, czy potencjały bioekonomii będą mogły być na obszarze nadbałtyckim wykorzystywane bez obciążeń dla naturalnych podstaw życia.
Zabezpieczenie w energię
Jednym z aktualnych problemów politycznych dyskutowanych w państwach Morza Bałtyckiego, a także w Unii Europejskiej jest zaspokojenie zapotrzebowania na energię. Chodzi przy tym z jednej strony o zabezpieczenie zapotrzebowania i rozbudowę źródeł odnawialnych, a z drugiej strony o to, że duży wpływ na toczącą się w tych sprawach dyskusję ma polityka bezpieczeństwa, sprawy ochrony środowiska i zbiorowa pamięć historyczna. Przykładem jest Nordsteam – gazociąg bałtycki między Wyborgiem w Rosji a Lubminem koło Greifswaldu. W państwach bałtyckich i w Polsce wywołuje on sprzeciwy, ponieważ państwa te czują się przez Nordstream wykluczone. W Finlandii napięcie w debatach wzmacniają obawy o to, że gazociąg, prowadzony po dnie Bałtyku, będzie miał negatywny wpływ na środowisko naturalne, a gazety szwedzkie widzą w nim polityczne zagrożenie dla bezpieczeństwa kraju. Stereotypowo przedstawia się przy tym gazociąg jako formę „rosyjskiej broni energetycznej” czy też „uzależniania energetycznego od Rosji”, co w państwach, które są importerami gazu, wywołuje z kolei pytania o grupy polityczne i środowiska, które odnoszą korzyści z „rosyjskiej energii”.
Naukowcy będą te dyskusje analizować, co w dłuższym wymiarze czasu może przyczynić się do nowego zdefiniowania problemu zabezpieczenia w energię.
Jan MEßERSCHMIDT
Biuro prasy i informacji Uniwersytetu w Greifswaldzie
Fot. Magnus SCHULT
Na zdjęciu: Minister federalna Anja Karliczek wpisuje się do Księgi Pamiątkowej uniwersytetu. Z lewej rektor uczelni, prof. dr Johanna Weber .
