Zakup miejsca na cmentarzu i wybudowanie pomnika wiąże się z bardzo dużymi wydatkami, a prawo dysponowania rodzinnym grobem budzi często bardzo duże emocje.
Pod pojęciem „prawo do grobu” kryje się szereg uprawnień o charakterze:
osobistym – związanym z kultem pamięci osoby zmarłej;
majątkowym – związanym przede wszystkim z poniesionymi opłatami za grób, wydatkami na urządzenie grobu, postawienie pomnika itp.
Jak przyjęło się uważać w orzecznictwie sądowym „Jeżeli w grobie są już pochowane zwłoki, choćby tylko jednej osoby, za dominujące elementy prawa do grobu uważa się uprawnienia o charakterze niemajątkowym. Niemajątkowy aspekt prawa do grobu nie może być jednak pominięty z reguły także wtedy, gdy w grobie nikt nie został jeszcze pochowany. Wyrazem tego prawa w takiej sytuacji jest przede wszystkim uprawnienie do pochowania zwłok.
Do czasu pierwszego pochówku prawo do grobu ma charakter wyłącznie majątkowy i możemy nim swobodnie dysponować. Z chwilą pochowania w grobie pierwszej osoby zmarłej, tracimy prawo do swobodnego dysponowania grobem i musimy się liczyć ze zdaniem najbliższych osoby, która jest w grobie pochowana.
Kto jest uprawniony do dysponowania grobem?
W konsekwencji podniesionego wyżej szczególnego (majątkowego i niemajątkowego) charakteru prawa do grobu, oprócz osoby, która grób wykupiła, do decydowania o grobie uprawnione są również osoby najbliższe osoby w nim pochowanej. Są to w szczególności:
1 pozostały małżonek
2 krewni zstępni
3 krewni wstępni
4 krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa
5 powinowaci w linii prostej do l stopnia.
Możliwe jest również, że z roszczeniem wystąpi osoba trzecia powołująca się na łączące ją ze zmarłym za życia szczególne więzi emocjonalne.
Każda z tych osób może w sposób równy dysponować grobem i decydować, kto ma być tam pochowany. Ustawa bowiem nie różnicuje, komu takie uprawnienie przypada w większym, a komu w mniejszym stopniu. Oczywiście, jeżeli osoby te nie mogą dojść do porozumienia, sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd.
Jak wskazał jednak Sąd Najwyższy, pochylając się nad sporem w zakresie rozporządzania grobowcem, kolizja uprawnień do pochówku osób wymienionych powyżej i osób bliskich osobie zmarłej może być jedynie rozpatrywana w oparciu o przepisy w zakresie dóbr osobistych – takim dobrem jest właśnie uprawnienie do pochówku. Sąd, rozstrzygając spór w tym zakresie, powinien wziąć pod uwagę m.in. intensywność więzi osób uprawnionych, a także wolę osoby zmarłej. Zatem nie istnieje pierwszeństwo w pochówku określone w art. 10 powyższej ustawy, a badany jest przede wszystkim całokształt okoliczności (postanowienie SN z dnia 11.06.2019 r. I CSK 779/18).
Odnosząc się natomiast do sporów w zakresie rozporządzania grobem i możliwości dokonania pochówku osoby zmarłej, bardzo istotne może okazać się najnowsze stanowisko Sądu Apelacyjnego w Warszawie, który podtrzymując powyższą linię Sądu Najwyższego, wskazał, iż podjęcie przez konkubenta decyzji o pochówku konkubiny jest zgodne z prawem i możliwe, gdyż mieści się w hipotezie przepisu art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (I ACa 234/18).
Przepisami regulującymi kwestię pochówku jest ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r.
Powyższa regulacja zajmuje się przede wszystkim aspektami technicznymi prawa do grobu. Jak wskazuje orzecznictwo oraz doktryna, a także rosnąca liczba konfliktów spowodowana niniejszym uprawnieniem, powyższa tematyka nie jest wciąż wyczerpująco uregulowana.
Czy prawo do grobu podlega dziedziczeniu?
Tak jak zostało wskazane wyżej, uzależnione jest to od tego, czy w grobie jest już ktoś pochowany. Zgodnie z orzecznictwem sądowym „prawo do grobu, na którego treść składają się, obok elementów o charakterze majątkowym, także elementy o charakterze wyłącznie osobistym, nie podlega dziedziczeniu według zasad określonych w kodeksie cywilnym” (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79). Prawo to „nie może być zatem przedmiotem ani podziału spadku, ani podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami” (Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia
2 grudnia 1994 r. III CZP 155/94).
Czy ma znaczenie, kto poniósł nakłady finansowe na urządzenie grobu?
Z punktu widzenia przysługującego osobie prawa do dysponowania grobem, poniesienie kosztów na jego wykupienie i urządzenie mają znaczenie drugorzędne. Nie oznacza to jednak, że osobie, która takie koszty poniosła nie przysługują żadne uprawnienia – może ona na przykład domagać się zwrotu wyłożonych rzez siebie wydatków.
Co zrobić w przypadku sporu co do prawa do grobu?
Jeżeli pomiędzy spadkobiercami i innymi osobami bliskimi zmarłego powstanie konflikt kto ma prawo do dysponowania grobem, konflikt taki może być rozwiązany przez sąd, który rozstrzygnie spór, rozważając interesy wszystkich współuprawnionych.
Prawo do grobu wygasa po 20 latach, jeżeli nie uiszczono opłaty, po tym czasie grób można zlikwidować. Ale uiszczenie opłaty nie sprawia, że stajemy się właścicielami grobowca – prawo do dysponowania nim mają również inni krewni pochowanych w tym miejscu osób. Wkrótce pojawi się nowa ustawa, która wprowadzi prawo do rezerwacji grobu.
Likwidacja po 20 latach
Zgodnie z ustawą o cmentarzach i chowaniu zmarłych, grób może być użyty do ponownego chowania, jeśli po upływie 20 lat od zawarcia przez zarząd cmentarza umowy cywilnoprawnej z dysponentem grobu, nie zostanie dokonana kolejna opłata. Użytkownik grobu może wtedy zgłosić zastrzeżenie przeciw pochowaniu w nim innych osób. Zastrzeżenie wraz z uiszczeniem opłaty przewidzianej za pochowanie zwłok powoduje, że grób nadal będzie w jego użytkowaniu.
Prawo do rezerwacji miejsca pochówku
W niektórych przypadkach może zdarzyć się, że administracja cmentarza nie będzie miała możliwości ustalić kręgu uprawnionych do pochówku w grobowcu i będzie polegać na oświadczeniu osób, które się do niej zgłoszą. Nowe przepisy, umożliwiają rezerwację miejsca pochówku. Osoba dokonująca rezerwacji miejsca pochówku (fundator grobu) będzie wnosiła opłatę, która obejmie również opłatę za pierwsze pochowanie w tym grobie – niezależnie od tego, czy pierwszym pochowanym będzie fundator grobu czy inna osoba, pochowana w tym miejscu pochówku za zgodą fundatora grobu. Zbycie prawa rezerwacji miejsca pochówku będzie wymagało zachowania formy pisemnej i będzie musiało być dokonane w obecności właściciela cmentarza lub osoby przez niego upoważnionej.
Od dnia pochowania zwłok, szczątków ludzkich lub popiołów ludzkich w danym grobie rezerwacja miejsca pochówku ulegnie przekształceniu z mocy prawa w prawo do grobu – przysługiwać będzie kolejno:
1. podmiotowi wskazanemu w testamencie osoby pochowanej w grobie;
2. małżonkowi i krewnym zstępnym osoby pochowanej w grobie;
3. krewnym wstępnym i krewnym bocznym do czwartego stopnia pokrewieństwa osoby pochowanej w grobie;
4. powinowatym w linii prostej do pierwszego stopnia osoby pochowanej w grobie; fundatorowi grobu.
prawnik Joanna ŚWIĄTEK-WOJNAROWSKA
