Niewyobrażalne okrucieństwo sąsiadów

Jeden z ocalałych ciężko rannych już w szpitalu.  

„Kto nie Ukrainiec na ukraińskiej ziemi – temu śmierć. Historycznym naszym wrogom – Polakom, Węgrom i Żydom – im wszystkim śmierć”. – fragment ulotki Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów rozrzucanej w kwietniu 1944 r. w Małopolsce Wschodniej. Apogeum ludobójczej zbrodni ukraińskich nacjonalistów, związanych z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i Ukraińską Powstańczą Armią (UPA), była tzw. krwawa niedziela, która miała miejsce 11 lipca 1943 r. Rzeź dokonana na Polakach przez wspomnianych nacjonalistów ukraińskich – ale także przez ludność ukraińską, sąsiadującą z ludnością polską – w lipcu 1943 r. to część trwającej kilka lat tzw. zbrodni wołyńskiej.

Zanim jednak doszło do mordów w lipcu 1943 r., Wołyń doświadczył zbrodni w kolonii Parośla – 9 lutego 1943 r. Tak relacjonował pierwszą masową zbrodnię UPA, we wspomnianej wsi Witold Kołodyński, który wraz z siostrą i jedenastoma innymi mieszkańcami ciężko ranny ocalał z krwawej napaści:

„[…] W czasie mordowania słyszeliśmy krzyk mamy, która kątem oka musiała widzieć mordowanie dziadka, babci, ojca, gdyż leżała obok niego. Po chwili ucichła. My – (ja) z siostrą leżeliśmy nieco dalej obok kołyski, z nogami do głów rodziców. Po upływie jakiegoś czasu odzyskałem przytomność i usłyszałem głosy banderowców z kuchni, dochodzących tam i z powrotem. W tym czasie słyszałem rzężenie mamy. […] Widok, który naszym oczom ukazał się, był straszny. Nie do objęcia umysłem ludzkim, tym bardziej umysłem dziecięcym. Rodzice mieli głowy rozrąbane na pół. Mamy długi warkocz był odcięty. W głowie ojca pozostawiona siekiera, co oznaczałoby, że słyszane przeze mnie jęki, wydawał ojciec, którego dobito. W kołysce najmłodsza Bogusia, w wieku 1,5 roku, uderzona była siekierą w czoło. […] Byłem uderzony obuchem siekiery w tył głowy. […] Lila była także uderzona obuchem w tył głowy.”

„Widziałem osobiście – wspominał ocalały z napadu na kolonię Władysław Chorążyczewski – na stole wśród samogonu i resztek jedzenia dziecko dwunasto- czy czternastomiesięczne przybite bagnetem […] w którego usta był włożony niedojedzony kawałek kiszonego ogórka. Tego widoku nie zapomnę do końca życia”.

Czyścili „ukraińskie” ziemie

Dążenie do „oczyszczenia ziem ukraińskich z elementu, który nie był ukraiński” znalazło się w programie powstałej w 1929 r. wspomnianej już OUN, stawiającej sobie za cel wywalczenie niezależnego państwa ukraińskiego, które cechowałoby się jednolitością narodowościową. Niemałą rolę w prowadzeniu antypolskich akcji i działań odegrała UPA, która była de facto zbrojną formacją OUN. Choć ukraińscy szowiniści używali przeróżnych forteli, ludność polska zdawała sobie sprawę, kto dokonuje mordów.

Wspomnienia Eweliny Hajdamowicz, byłej mieszkanki wołyńskiej kolonii Lipniki, napadniętej przez Ukraińców w nocy z 26 na 27 marca 1943 r. są nie mniej przerażające:

„Wybiegliśmy z całą rodziną z domu do rowu melioracyjnego, który prowadził do zagajnika. Nie uszliśmy jednak daleko, gdyż tam czekali już bulbowcy i krzyczeli: „Kuda polacka mordo, tut was wyryżem”. Nie mieliśmy więc innego wyjścia, jak wrócić do rowu. Za nami wpadli również bandyci. Strzelali i rzucali granaty. Zginęła [moja] siostra, a mój dwuipółletni syn, którego niosła, płakał, że boli go rączka. Rozejrzałam się za nim i w kierunku wsi. W tym momencie kula przeszyła mi głowę. Straciłam wzrok. Słyszałam jednak wołające o pomoc dziecko. Położyłam więc młodszego siedmiomiesięcznego syna między pomordowanymi, a sama poszłam i zabrałam z rąk nieżyjącej siostry Zosi starszego, który, jak się okazało, był dwukrotnie ranny w rączkę. Następnie wróciłam z nim, czołgając się przez trupy i wyczuwając kilkakrotnie granaty, które nie eksplodowały, do młodszego.

W pewnej chwili usłyszałam głosy: „Tuda, tam szcze żywyje.” Nawołujący głos był znajomy. Wołał Ukrainiec z naszej wsi, jeden z przywódców. Zaczęłam go błagać, żeby nie zabijali dzieci. Poznał mnie, gdyż pracował z moim mężem w Radzie Wiejskiej. Powiedział, żebym się nie bała. Posłyszałam jednak tupot nadbiegających i słowa: „Budem perekoluwaty – pul szkoda”. Ponowiłam więc błaganie o niezabijanie dzieci. Stojący przy mnie Ukrainiec uspokoił mnie, a do nadbiegających powiedział, że tu już nie ma nikogo żywego. Odeszli, on również. Pozostałam z dziećmi wśród pomordowanych. Miałam nie tylko przestrzeloną głowę i nic nie widziałam, ale również draśniętą czaszkę i osiemnaście dziur w chustce, którą miałam na głowie.”

Ludobójstwo w trakcie mszy świętych

Szczególne nasilenie zbrodni nastąpiło w lipcu 1943 r. Zamordowano wówczas kilkanaście tysięcy Polaków; dokonano wtedy napadu na co najmniej 633 jednostki administracyjne najniższego szczebla – wsie, kolonie, osady, sadyby, majątki. 11 i 12 lipca UPA dokonała skoordynowanego ataku na Polaków w blisko 150 miejscowościach. Wykorzystano moment gromadzenia się – w niedzielę 11 lipca – ludzi w kościołach. Doszło do mordów w świątyniach i niszczenia miejsc kultu religijnego.

Tak napad banderowców wspomina Jan Bławat, który uniknął śmierci podczas masakry ludności polskiej, jaką Ukraińcy zgotowali naszym rodakom w trakcie Mszy św. W niewielkim kościele nieopodal Porycka 11 lipca 1943 r.:

„Ojciec zginął przy mnie, kulą dostał pod oko, dziadek był ranny w czwartej ławce w kościele. Nie miałem do kogo iść. Dziadek kazał iść do ciotki Helenki, która mieszkała w Porycku. Pobiegłem do niej. Nie mogłem wejść, bo w korytarzu kobieta – miała głowę rozwaloną na połowę siekierą – leżała trupem, i bałem się, że mogą być w środku. Wycofałem się do drewutni, z drewutni oglądałem się tylko, czy ktoś przyjdzie do koni, czy nie przyjdzie. I na całe szczęście [pojawił się] brat”.

Przerażająca zbrodnia dokonała się także m.in. w kościele w osadzie Chrynów, gdzie podczas napadu zginęło ok. 150 wiernych wraz ze sprawującym Mszę św. ks. Janem Kotwickim, o czym wspomina Zygmunt Abramowski, były ministrant w parafii Chrynów: „Ksiądz [Jan Kotwicki] rozpoczął sumę, a ja z kolegą Jankiem Żebrowskim stanęliśmy za drzwiami kaplicy. Razem z ludnością z poprzedniej mszy było około 200 osób. […] Po Podniesieniu zauważyłem, stojąc obok drzwi, podejrzany ruch. Zobaczyłem, że kilku banderowców ustawiło ręczny karabin maszynowy typu „diechtiarow” i poczęli strzelać do ludzi seriami i z pojedynczych karabinów. […] Ludzie zaczęli uciekać drzwiami bocznymi obok zakrystii i chóru. Kaplica jednak otoczona była szczelnie i bez przerwy rozlegały się strzały. […] Trwał krzyk, jęki i rozdzierający uszy wrzask dzieci”.

Zbrodnie na Polakach dokonywane były niejednokrotnie z niebywałym okrucieństwem: rozstrzeliwano, palono żywcem, wrzucano do studni, topiono w rzekach wymyślnie torturowano ofiary przed śmiercią a także gwałcono kobiety, mordowano małe dzieci, nie oszczędzano starców. Szczególnie drastyczne były akty zbrodni, w których szowiniści z UPA oraz zwerbowani i pomagający im chłopi ukraińscy, bardzo często bliscy sąsiedzi, zabijali, przy użyciu narzędzi domowych i rolniczych: siekier, wideł itp. Okrutne sposoby mordowania były powszechne. Fragment rozkazu OUN z 9 lutego 1944 r. dobitnie wskazuje na los Polaków i wszystkiego co polskie: „Likwidować ślady polskości. […] a) niszczyć wszystkie ślady kościołów i innych polskich budynków kultowych, b) zniszczyć drzewa przy zabudowaniach, tak, aby nie pozostały nawet ślady, że tam kiedykolwiek ktoś żył (ale nie niszczyć drzew owocowych przy drogach), c) do 21 września 1944 r. zniszczyć wszystkie polskie chaty, w których poprzednio mieszkali Polacy…”.

Studnie były pełne trupów

Według szacunków polskich historyków ukraińscy nacjonaliści z OUN-UPA, wsparci przez okoliczną ludność ukraińską, zamordowali około 100-130 tys. Polaków. Ze względu na dalsze blokowanie przez stronę ukraińską prac ekshumacyjnych i antropologicznych na szeroką skalę, są to nadal dane szacunkowe.

»Sąsiad Czuń przyszedł i mówi „Jaśku, nas te Ukraińcy wybiją.” A ojciec powiada „Stefanie, a za co? Toż i my i nasze dziady razem zżyte. I żenili się, i za kumy byli. To jest niemożliwe”. Niedziela 30 sierpnia w nocy straszny stukot w okno „Widczyniaj skarej!”. Tato był na strychu, a mama otworzyła. Weszło ich może z dziesięciu „Swyty lampu!”. Mama ze strachu nie mogła zapałek znaleźć. Krzyczy „Skarej! Wychody!”. Wygnali nas do sieni i pytają się „A de twyj czołowik?”. A mama zauważyła siekierę. Siostra Kasia, która miała 16 lat zaczęła prosić „Dzieduniu, nie bijcie nas, co my komu zrobili, nie bijcie.”« Ja to usłyszałam i mnie w uszach zadzwoniło, i upadłam bez pamięci. Mama obuchem w czoło dostała. Czaszka pękła, ale do mózgu nie doszło. A siostrę ostrzem na pół, czaszka była rozrąbana. Ale pierwsza tura nie paliła, tylko zabijała. Nie wiem, jaki to cud, że nas nie zaciągnęli do studni. Bo wszystkie studnie były zarzucone trupami. Zanim druga tura przyszła palić, to mama się obudziła i podniosła Kasię, a ona nieżywa. Podnosi mnie, a ja się ruszam. Ale nic nie pamiętam. Krwi zeszła okropna kałuża. Wzięła mnie na plecy i wszystkimi siłami po drabinie zatargała mnie na strych, a tato w kąteczku siedział i usłyszał, że ktoś się wskrobał na strych, i myślał, że jego szukają. A mnie zerwały wymioty, ale uchem krew poszła. Czaszka wgięta i nic nie pamiętam. Jak tato usłyszał, że ze mnie rwą wymioty, a nie wiedział kto, krzyknął „Kto jest na strychu, to niech ucieka, bo się pali dom”. Jak człowiek ze strachu, to tylko broni siebie. Nie popatrzył kto jest, żeby pomóc i uciekł, a mama znów mnie na plecy, i nie było już drabiny. Upadliśmy ze strychu na dół. Już się palił dom. Mama wywlokła mnie w kartofle na ogród i miała wynieść Kasię, ale już cały dom był w płomieniach. Kasia spalona. Tato wyskoczył w buraki i leżał, i widział, jak sąsiada ciągnęli do studni, a wszystkie studnie były pełne trupów.« – Stefania Sawicka z d. Macegoniuk, była mieszkanka wsi Kąty, znajdującej się na Wołyniu. Rzeź w Kątach, gdzie zostało zamordowanych ok. 200 Polaków, miała miejsce podczas kolejnego nasilenia się ludobójczych akcji na Wołyniu 28-31 sierpnia 1943 r. Zaatakowano wtedy blisko 90 miejscowości.

Zabijani byli także Ukraińcy, którzy sprzyjali Polakom. Ostrzeganie i ukrywanie ludności polskiej OUN/UPA uznawały za zdradę i kolaborację z wrogiem. Również ci, którzy pochodzili z mieszanych małżeństw, czyli mieli za żonę Polkę lub Polaka za męża, mogli przypłacić to życiem.

Miał żonę Polkę, siekierą mu głowę rozwalili

Takie zdarzenie wspomina Anna Szumska: „Moja kuzynka [stryjeczna siostra] po sąsiedzku mieszkała w naszej wiosce. Jej mąż był Ukrainiec. Jak uciekaliśmy, to mój ojciec mówił do niego: Kumie, uciekajcie, bierzcie dzieci i uciekajcie. Oj nie, ja nie będę uciekał. Mam dwóch braci, mam dwóch szwagrów Ukraińców, oni mnie obronią, nie dadzą mnie. Jak przyszli mordować, to rodzina nawet nie wiedziała, że go zabili. […] Na dworze był, przyszli i siekierą głowę rozwalili. Zaszli do mieszkania, żona na łóżku spała. Jak uderzyli kobietę w głowę siekierą, to chłopak – miał może dziewięć albo dziesięć lat – zerwał się i krzyczał: »Stepane, ne byj mene! Ja tobi dam chliba«. To znaczy, że znajomy był, bo dziecko znało go. A ten, jak machnął siekierą po głowie, chłopak zwalił się na podłogę. A najstarsze dwa chłopaki, jeden miał chyba dwanaście lat, drugi czternaście, to na piecu spali, to oni ocaleli. […] Bali się złazić. Rano, jak przyjechali Niemcy, zaczęli wynosić z mieszkania matkę i chłopaka. Gdy zobaczyli, że wszystkich wynoszą, to któryś ze strachu krzyknął”.

Ukraińcy żądają wsparcia, ale dobrej woli nie wykazują

Wieloletnie starania środowisk kresowych doprowadziły do momentu, kiedy w 2016 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił 11 lipca Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa, dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej. Sejm – głosi uchwała – oddaje hołd „wszystkim obywatelom II Rzeczypospolitej bestialsko pomordowanym przez ukraińskich nacjonalistów”. Jeden z  najważniejszych postulatów środowisk upamiętniających ofiary ludobójstwa na Wołyniu i kresach południowo-wschodnich nie został jednak w pełni rozwiązany, nie został spełniony. To właśnie problem braku ekshumacji szczątków Polaków, zamordowanych przez ukraińskich szowinistów. Znaczącego przełomu w tej sprawie ciągle nie ma, a ostatni świadkowie zbrodni odchodzą. Strona ukraińska zdaje się być głucha na apele środowisk kresowych, by kwestia ekshumacji i godnego pochówku naszych rodaków została jak najszybciej rozwiązana. Należytego wsparcia we wspomnianej wyżej sprawie środowiska kresowe nie mogą także uzyskać od strony rządowej naszego państwa, także przy zmieniających się obozach politycznych u władzy. Pozostają apele i oczekiwanie, ale jak długo?

W 81. rocznicę ukraińskiego ludobójstwa na Wołyniu oraz Małopolsce Wschodniej pamiętajmy w sposób szczególny o zamordowanych w bestialski sposób Polakach.

„Nie o zemstę, lecz o pamięć wołają ofiary…”.

* Stowarzyszenie Kresy Wschodnie – Dziedzictwo i Pamięć

Bartłomiej ILCEWICZ*