Las to najbardziej złożony ekosystem lądowy. Głównymi jego elementami są rośliny, a zwłaszcza drzewa rosnące w zwarciu i odgrywające w nim główną rolę wraz z ich siedliskiem, a także grzyby i zwierzęta.
Ustawowym obowiązkiem Państwowych Gospodarstw Leśnych Lasy Państwowe jest prowadzenie trwałej zrównoważonej gospodarki leśnej, ukierunkowanej na zachowanie trwałości lasów oraz powiększanie zasobów leśnych poprzez umiejętną gospodarkę człowieka wykorzystującego przyrodę dla swych potrzeb.
W sposób naturalny lub w wyniku działań człowieka lasy spełniają różnorodne funkcje. Podstawowe z nich to:
Funkcje ekologiczne (ochronne) – las kształtuje klimat globalny i lokalny, ma wpływ na skład atmosfery, reguluje obieg wody w przyrodzie, przeciwdziała powodziom, lawinom i osuwiskom, chroni glebę przed erozją, a także zapewnia warunki do zachowania bioróżnorodności oraz poprawia warunki produkcji rolniczej.
Funkcje produkcyjne (gospodarcze) – las dostarcza drewna oraz innych płodów leśnych, zapewnia powtarzalność produkcji, co umożliwia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych, w tym użytków gospodarki łowieckiej.
Funkcje społeczne – las kształtuje korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, wzbogaca rynek pracy, wzmacnia obronność kraju, zapewnia rozwój edukacji ekologicznej społeczeństwa.
Związane z planowanymi zabiegami gospodarczymi cięcia w drzewostanach rębnych wywołują coraz większe emocje. Dane jednak wskazują, że lasów mamy w Polsce znacznie więcej niż w latach powojennych, a z roku na rok drzew przybywa. Lesistość kraju została zwiększona z 21 proc. w roku 1945 do 29,6 proc. obecnie (według danych Głównego Urzędu Statystycznego z grudnia 2021 r.). Zdecydowana większość to lasy państwowe, z czego ponad 7,3 mln ha zarządzane jest przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe.
Gospodarka leśna to także produkcja drewna. Wycinamy las, gdy zaczyna się starzeć. Wycięcie lasu jest wyłącznie wyprzedzeniem naturalnego procesu przyrodniczego, w którym nieuchronnie musi nastąpić rozpad drzewostanu. Pozyskujemy w Lasach Państwowych średnio niewiele ponad połowę miąższości drewna, które przyrasta w lesie. Cała reszta zwiększa jego zapas na pniu. Im bardziej rozwinięta i nowoczesna gospodarka w kraju, tym więcej drewna potrzebuje. Podstawowym surowcem pochodzącym z drzewostanów jest oczywiście drewno, pozyskiwane w ilości niezagrażającej istnieniu lasu. Dziś pozyskanie drewna jest efektem działań hodowlanych i ochronnych. Wielkość pozyskania drewna w poszczególnych nadleśnictwach jest ściśle określana w dziesięcioletnich planach urządzenia lasu (tzw. etat cięć). Jest to ilość drewna możliwa do wycięcia w określonych drzewostanach na określonej powierzchni. Dzięki temu, że etat jest niższy niż przyrost drewna w tym samym okresie, następuje stały wzrost zapasu „drewna na pniu” (w Polsce pozyskuje się ok. 55 proc. przyrostu). To nie wstyd, że potrafimy czerpać pożytki z lasu, nie naruszając jego zasobów.
Gospodarka leśna w Lasach Państwowych prowadzona jest zgodnie z zasadami: zachowania trwałości lasów, zrównoważonego rozwoju i ochrony przyrody. Potwierdzają to przyznawane regionalnym dyrekcjom LP międzynarodowe certyfikaty: Certyfikacja gospodarki leśnej w systemie PEFC oraz Certyfikacja gospodarki leśnej w systemie FSC.
Użytkowanie lasu to korzystanie z jego zasobów – pozyskanie drewna, zbiór płodów runa leśnego, zbiór roślin lub ich części dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego, pozyskanie choinek, eksploatacja kopalin i wiele innych. Leśnicy umożliwiają społeczeństwu korzystanie z darów lasu, ale w sposób zapewniający mu trwałość. To dział, który realizuje cele hodowli i ochrony lasu zgodnie z wytycznymi dotyczącymi urządzenia gospodarstwa leśnego. W zmieniających się warunkach przyrodniczych przyjmowane cele hodowlano-ochronne realizowane są poprzez użytkowanie lasu, które pozwala na zachowanie właściwego stanu sanitarnego lasu, poprawia strukturę przestrzenną i wiekową, a w rezultacie zapewnia trwałość lasu i ciągłość jego wielofunkcyjnej roli dla przyszłych pokoleń.
Drewno (czyli surowiec po ścięciu drzewa) towarzyszy człowiekowi od niepamiętnych czasów. Ocenia się, że ma ponad 30 tysięcy zastosowań i jest najbardziej naturalnym i przyjaznym materiałem, który wykorzystujemy na tak wielką skalę. Produkty z drewna dzielimy na: produkty drewnopochodne, produkty z drewna litego, meble, produkty papierowe, masę celulozową oraz energia. Drewno jest surowcem trwałym, długo opierającym się procesom starzenia, stosunkowo łatwym do obrabiania.
W 1990 r. „przeciętny” Polak przeciętnie zużywał rocznie równowartość 0,4 m sześc. drewna okrągłego, a obecnie – ponad 1 m sześc.. Można się spodziewać, że ten wskaźnik jeszcze bardziej wzrośnie – do wartości podobnych jak w innych krajach europejskich (Niemiec zużywa rocznie średnio 1,7 m sześc. drewna, Czech – prawie 1,5 m sześc., Włoch – 1,1 m sześc.).
Pozyskiwaniem drewna nazywamy całokształt gospodarczej działalności człowieka, której celem jest pobranie z lasu surowca drzewnego i przekształcenie go w towar rynkowy.
Pozyskane drewno pochodzi z:
cięć rębnych – wycinania drzewostanów „dojrzałych”; ich podstawowym celem jest przebudowa i odtworzenie drzewostanów;
cięć pielęgnacyjnych (czyszczeń i trzebieży) – usuwania drzew uznanych za niepożądane i szkodliwe dla pozostałych drzew i wartościowych elementów drzewostanu;
cięć niezaplanowanych – są one konsekwencją wystąpienia klęsk żywiołowych w lasach.
Te ostatnie zdarzają się w ostatnich latach szczególnie często.
Większość leśnych prac gospodarczych, związanych z pozyskiwaniem drewna, odbywa się przez kooperujące z Lasami Państwowymi, wyspecjalizowane podmioty gospodarcze, tzw. Zakłady Usług Leśnych. Malejąca liczba robotników leśnych (w tym operatorów pilarek) spowodowała konieczność zmiany organizacji pracy oraz zastąpienie tradycyjnych i pracochłonnych procesów nowoczesnymi zwiększającymi wydajność pracy, które umożliwiają uzyskiwanie większej efektywności ekonomicznej. Wykorzystywane są w tym celu nowe technologie i specjalistyczne maszyny, które zwiększają wydajność i bezpieczeństwo pracy. Niezwykle korzystne dla środowiska leśnego są również mniejsze zniszczenia wierzchnich warstw gleby, ponieważ podczas zrywki drewno nie ma bezpośredniego kontaktu z podłożem.
W 2021 r. w Polsce pozyskano 42 244,2 tys. m³ drewna, w tym 40 691,6 tys. m³ grubizny oraz 1 552,6 tys. m³ drewna małowymiarowego. W porównaniu z 2020 r. pozyskanie drewna ogółem wzrosło o 6,5 proc.
Zwiększona masa pozyskanego drewna wynika głównie ze struktury wiekowej drzewostanów, gdzie do wieku rębności dochodzi znaczna powierzchnia zalesiona w latach tuż po II wojnie światowej.
Lasy Państwowe są głównym dostawcą drewna dla polskich przedsiębiorców oraz pozostałych obywateli – pokrywają ok. 90 proc. krajowego zapotrzebowania na ten surowiec. Co roku surowiec od Lasów Państwowych kupuje ok. 7000 krajowych firm najróżniejszej wielkości. Dla klientów pragnących zakupić większe ilości drewna, prowadzących działalność gospodarczą (związaną z przerobem drewna) sprzedaż odbywa się poprzez Portal Leśno-Drzewny, na którym nabywcy po zarejestrowaniu się składają swoje oferty zakupu. Nadleśnictwa dodatkowo organizują przetargi na drewno w serwisie www.e-drewno.pl, w których mogą brać udział zarówno firmy, jak i osoby fizyczne.
W związku ze wzrostem cen energii oraz materiałów opałowych, Lasy Państwowe wsparły możliwości nabywania przez konsumentów – odbiorców indywidualnych, surowca drzewnego do celów opałowych – Decyzja nr 42 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 26 maja 2022 r.
Dla klientów detalicznych każde nadleśnictwo posiada w sprzedaży drewno opałowe i drobne ilości drewna użytkowego (żerdzie, papierówka, kopalniak, czasem słupki grodzeniowe). Zajmują się nią leśniczowie w swoich kancelariach w wyznaczone dni tygodnia. Istnieje również możliwość zakupu drewna w biurze nadleśnictwa Szczegółowe informacje na ten temat można znaleźć na stronach internetowych każdego z nadleśnictw.
Leżące w lesie drewno nie może zostać zabrane bez zgody i wiedzy leśniczego. Podobnie nie można samodzielnie wycinać gałązek na stroisz, zbierać mchu czy porostów na wianki lub stroiki, czy pozyskiwać chrustu brzozowego na miotły. W każdym leśnictwie jest możliwość samodzielnego wyrobienia i zakupienia drobnicy czy trzebionki opałowej w atrakcyjnych cenach (tzw. drewno pozyskane kosztem nabywcy – PKN) według lokalnie ustalonych zasad. Szczegółowe informacje można uzyskać u każdego leśniczego.
Bioenergia, czyli energia wytwarzana z biomasy, odgrywa istotną rolę w procesie transformacji energetycznej. Stanowi ona aż 50 proc. pozyskiwanej energii odnawialnej w kontekście całego świata i przyczynia się do dekarbonizacji gospodarki.
Za drewno energetyczne uznaje się surowiec najgorszej jakości, nienadający się do większości zastosowań przemysłowych. Przede wszystkim to drewno pochodzące z cięć sanitarnych, czyli usuwania drzew zamierających lub zamarłych na skutek suszy, chorób, działalności szkodników owadzich czy patogenów grzybowych (posusz), a często też drzew powalonych lub połamanych przez wichury (wywroty i złomy).
Nadmienić należy, że Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe nie wyodrębniło sortymentu drewna przeznaczonego wyłącznie do sprzedaży przedsiębiorstwom energetycznym i ciepłowniczym. Surowiec jest dostępny na równych zasadach dla wszystkich zainteresowanych podmiotów reprezentujących przemysł, energetykę i ciepłownictwo.
Drzewostan starego pokolenia, użytkowany cięciami rębnymi, zostaje zastąpiony drzewostanami nowego pokolenia. Wprowadzanie nowego pokolenia lasu odbywa się naturalnie lub sztucznie. Użytkowanie rębne drzewostanów i naturalne odnowienia lub posadzenie na ich miejsce nowych drzewek porządkuje gospodarkę leśną, daje nadzieję na dostawy surowca w przyszłości i utrzymanie lesistości danego obszaru.
Są to płody leśne oraz inne dobra materialne pozyskiwane z lasu (poza drewnem) w celu zaspokojenia potrzeb człowieka, czyli płody runa leśnego (owoce, grzyby, zioła lecznicze i przemysłowe), choinki, stroisz, wiklina, kora, igliwie i listowie, żywica, dziczyzna, trofea łowieckie, pożytki z pszczelarstwa i kopaliny, np. torf i piasek.
W lasach zbieramy grzyby (ponad 100 jadalnych gatunków) owoce borówki czernicy (zwanej czarną jagodą), borówki brusznicy, jeżyny, maliny, róży, głogów, jarzębu pospolitego (popularnej jarzębiny czerwonej), żurawiny, bzu czarnego, orzechów laskowych i wiele innych.
Warto dodać, że wszystkie płody leśne można swobodnie zbierać na własne potrzeby, oczywiście w sposób niepowodujący niszczenia grzybni, roślin i innych elementów środowiska przyrodniczego, w którym one występują.
Nie sposób pominąć corocznej sprzedaży choinek bożonarodzeniowych. Drzewka pozyskuje się z planowanych przez leśników przerzedzeń wykonywanych jako cięcia pielęgnacyjne oraz ze specjalnych powierzchni, czyli plantacji choinkowych, od początku zakładanych z przeznaczeniem na sprzedaż drzewek.
W ramach ubocznego użytkowania lasu w 2021 r. skupiono 4,3 tys. ton owoców leśnych (o 20,8 proc.mniej niż w 2020 r.) i 2,3 tys. ton grzybów leśnych (o 15,0 proc. mniej niż rok wcześniej).
W omawianym roku skupiono 11,3 tys. ton dziczyzny (spadek o 11,6 proc. w odniesieniu do poprzedniego roku), w tym 53,0 proc. stanowiły jelenie – źródło danych GUS.
W zmieniającym się nieustannie świecie i tak bardzo różnych oczekiwaniach ze strony społeczeństwa niezmiernie trudno jest tak prowadzić gospodarkę leśną, aby osiągać wszystkie, tak często sprzeczne cele. Jednakże PGL LP, ze swoją zbudowaną przez prawie sto lat tradycją, wszechstronnie przygotowaną kadrą oraz jasnymi, opartymi na przepisach procedurami jest gwarantem właściwie prowadzonej gospodarki leśnej.
Tomasz TOMASZEWICZ
