W 1945 r., wraz z końcem II wojny światowej, jednocześnie zakończył się, ale także i rozpoczął na nowo, szlak żołnierzy 2. Korpusu Polskiego. Od kampanii polskiej 1939 r. doświadczyli oni wielu często tragicznych chwil i po latach starań, wyrzeczeń oraz poświęceń liczyli, że będą mogli powrócić do ojczyzny, do swoich domów. Jednakże w wyniku zaistniałej w 1945 r. sytuacji międzynarodowej i związanych z nią ustaleń politycznych, żołnierze 2. Korpusu Polskiego stanęli przed trudnymi wyborami i z niepokojem patrzyli w przyszłość. Koniec wojny przyniósł im nadzieje, ale też i obawy.
Zanim powstał 2. Korpus Polski
2. Korpusu został utworzony w 1943 r. na Bliskim Wschodzie z rozkazu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, gen. broni Władysława Sikorskiego. W jego składzie znaleźli się żołnierze o bardzo różnych doświadczeniach i przeżyciach. Zdecydowana większość z nich pochodziła ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej, które w wyniku przegranej kampanii polskiej 1939 r. i ustaleń niemiecko-sowieckich zostały zajęte przez ZSRS. W latach 1940–1941 deportowano ich w głąb Związku Sowieckiego, do obozów pracy na Syberii czy w Kazachstanie. Pracowali tam za głodowe racje żywnościowe i ponad własne siły. Inni spośród przyszłych żołnierzy wojska dowodzonego przez gen. Andersa przetrzymywani byli w obozach jenieckich i więzieniach. W połowie 1941 r. ich sytuacja się poprawiła. Na mocy układu Sikorski–Majski z 30 lipca 1941 r. i polsko‑sowieckiej umowy wojskowej z 14 sierpnia 1941 r. w ZSRS powstała polska armia. W jej szeregi wstępowali obywatele polscy przymusowo przetrzymywani w ZSRS. Jednakże w wyniku niewywiązywania się strony sowieckiej ze swoich zobowiązań Armia Polska w ZSRS została ewakuowana w 1942 r. na Bliski Wschód.
Na Bliskim Wschodzie polscy żołnierze znajdowali się już od 1940 r. Większość z nich dotarła w ten region świata w wyniku przegranej kampanii polskiej w 1939 r. W związku z rozwojem sytuacji wojennej i w następstwie rozmów polsko‑brytyjskich powołano do życia formację wojskową o nazwie Wojsko Polskie na Środkowym Wschodzie pod dowództwem gen. dyw. Józefa Zająca, w składzie której znalazła się słynna Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich – zasłużona w walkach pod Tobrukiem i Gazalą.
W 1942 r. do żołnierzy Wojsk Polskich na Środkowym Wschodzie dołączyli żołnierze Armii Polskiej w ZSRS. W wyniku połączenia tych formacji powstała 12 września 1942 r., z rozkazu Naczelnego Wodza, Armia Polska na Wschodzie (APW) pod dowództwem gen. dyw. Władysława Andersa. W jej składzie znaleźli się również żołnierze przysłani z Wielkiej Brytanii, którzy służyli wcześniej w I Korpusie Polskim (od 1942 r. I Korpusie Pancerno‑Motorowym). APW składała się zatem z ludzi przybyłych z ZSRS i Wielkiej Brytanii oraz z żołnierzy z Bliskiego Wschodu. Do ich zadań należało organizowanie jednostek wojskowych i podnoszenie poziomu wyszkolenia. W szeregach Armii służyły też ochotniczki z Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet (PWSK) oraz junacy i młodsze ochotniczki, dla których powołano cały szereg szkół, aby osoby te mogły zdobyć wykształcenie.
W połowie 1943 r. na Bliski Wschód przyleciał Naczelny Wódz, który dokonał przeglądu polskich jednostek. Najważniejszym efektem jego wizyty było wydanie rozkazu o wydzieleniu ze struktur APW 2. Korpusu. Po śmierci gen. Sikorskiego w katastrofie gibraltarskiej na początku lipca 1943 r. dalsze formowanie korpusu koordynował gen. broni Kazimierz Sosnkowski.
2. Korpus na froncie wojennym
Powołanie 2. Korpusu było związane z wzięciem udziału przez polskich żołnierzy w walkach z wojskami niemieckimi w Europie. W związku z tym korpus najpierw przesunięto do Palestyny, następnie do Egiptu, skąd na przełomie 1943/1944 r. trafił do Włoch. Żołnierze po kilku latach powrócili do Europy. Liczyli, że mimo trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się ich ojczyzna, uda im się zakończył szlak bojowy w Polsce.
Na Półwyspie Apenińskim żołnierze 2. Korpusu w latach 1944–1945 stoczyli wiele walk przeciwko wojskom niemieckim. Swój szlak bojowy rozpoczęli bitwą o Monte Cassino (11/12–19 maja 1944 r.), potem walczyli o portowe miasto Ankona (18 czerwca – 18 lipca 1944 r.), na przełomie 1944/1945 r. prowadzili działania w Apeninach Emiliańskich, a wojnę zakończyli 21 kwietnia 1945 r. zdobyciem Bolonii.
W wyniku działań wojennych 2. Korpus we Włoszech zasilali obywatele polscy, wcześniej przymusowo wcieleni do Wehrmachtu, którzy dostawali się do niewoli alianckiej i następnie, po przejściu komisji weryfikacyjnych, przekazywani byli stronie polskiej. W rezultacie w 1945 r. w szeregach korpusu służyli żołnierze mający za sobą przeżycia z ZSRS z lat 1940–1941, uczestnicy walk o Tobruk, przybyli z Wielkiej Brytanii oraz byli żołnierze przymusowo wcieleni do Wehrmachtu.
Po wojnie we Włoszech
Wszyscy oni – żołnierze 2. Korpusu, w tym ochotniczki PWSK oraz junacy i młodsze ochotniczki – wraz z końcem II wojny światowej, znaleźli się w trudnej sytuacji. W wyniku ustaleń politycznych Polska weszła w strefę wpływów ZSRS. Dowódca 2. Korpusu gen. Anders rozkazał jednak, ażeby jego żołnierze utrzymali godną postawę, przestrzegali dyscypliny wojskowej i zachowywali się należycie we Włoszech.
Podczas pobytu 2. Korpusu na Półwyspie Apenińskim po 1945 r. formowane były kolejne jednostki. Polskie władze wojskowe cały czas dbały o należy poziom wyszkolenia i gotowości bojowej na wypadek wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego w Europie. W tym celu m.in. 2. Brygada Pancerna została przeformowana w 2. Warszawską Dywizję Pancerną. Dywizja tylko raz miała okazję spotkać się całością sił. Miało to miejsce podczas defilady na lotnisku pod Loreto 17 sierpnia 1945 r.
Jednostki 2. Korpus po zakończeniu wojny stacjonowały w różnych włoskich miejscowościach, gdzie żołnierze – poza szkoleniem wojskowym – prowadzili aktywność kulturalną, oświatową, artystyczną, naukową oraz sportową. Działania te miały głównie na celu podtrzymanie właściwego morale w szeregach. Cześć żołnierzy mogła również uzupełnić wykształcenie, przerwane przez wojnę, kształcąc się m.in. na włoskich uczelniach wyższych.
Kolejnym celem wspomnianych przedsięwzięć było uzyskanie możliwości budowania relacji z włoską ludnością cywilną, która miała za sobą trudne doświadczenia związane z rządami faszystowskimi i destrukcyjnymi działaniami wojennymi. Na organizowane przez Polaków wydarzenia kulturalne, artystyczne czy sportowe zapraszani byli także Włosi. Między innymi w 1946 r. żołnierze 5. Kresowej Dywizji Piechoty w Modenie zorganizowali Kaziuk z okazji obchodzonego 4 marca święta św. Kazimierza, nawiązując w ten sposób do tradycyjnego jarmarku odpustowego, który od setek lat odbywał się w Wilnie. Ważnym wydarzeniem podczas stacjonowania 2. Korpusu we Włoszech było również otwarcie polskiego cmentarza wojennego na Monte Cassino 1 września 1945 r. W ten sposób oddano hołd poległym w walkach żołnierzom. Nekropolia ta, wraz z pozostałymi polskimi cmentarzami wojennymi w Casamassima, Loreto i Bolonii, stanowi ważne miejsce pamięci.
Trudne wybory
Od zakończenia II wojny światowej myśli żołnierzy 2. Korpusu, poza obowiązkami żołnierskimi i organizowaniem różnych przedsięwzięć, zajęte były ich dalszymi losami. Większość żołnierzy 2. Korpusu, którzy przeszli przez ZSRS w latach 1940–1941, nie chciała wracać do kontrolowanej przez komunistów ojczyzny, ponieważ obawiali się represji, ponownych deportacji lub pracy w sowieckich obozach w katastrofalnych warunkach. Ponadto ich rodzinne strony – Kresy Wschodnie – zostały włączone w granice ZSRS. Ludzie ci nie mieli po prostu dokąd wracać.
Niemniej część żołnierzy 2. Korpusu zdecydowała się na powrót do powojennej Polski. Do kraju głównie udawali się żołnierze przymusowo wcieleni do Wehrmachtu, ale nie tylko oni. Różne motywy kierowały powracającymi polskimi żołnierzami, aczkolwiek zazwyczaj były to czynniki rodzinne. Wielu z nich było następnie represjonowanych przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa, część została deportowana w głąb ZSRS. Bardzo tragiczny okazał się los tych, którzy zdecydowali się wrócić na zajęte przez ZSRS Kresy Wschodnie. Zmagali się tam z niedostatkiem i szykanami ze strony władz sowieckich, jak również nie mogli chwalić się swoimi dokonaniami z okresu służby w szeregach 2. Korpusu.
Znaczna większość polskich żołnierzy wybrała emigrację. W 1946 r., na mocy decyzji władz brytyjskich, 2. Korpus został przetransportowany do Wielkiej Brytanii, gdzie powstał Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. W jego ramach żołnierze mogli zdobywać wykształcenie cywilne, które miało im pomóc uzyskać pracę po zakończeniu służby wojskowej.
W 1947 r., gdy 2. Korpus został rozformowany, żołnierze decydujący się nie wracać do Polski, osiedlali się w różnych częściach Europy i świata. Większość wybrała życie w Wielkiej Brytanii, cześć wyjechała do Stanów Zjednoczonych, Kanady czy krajów Ameryki Południowej. Wielu z nich starało się kultywować pamięć o dokonaniach 2. Korpusu w II wojnie światowej. Ślady pobytu żołnierzy dowodzonych przez gen. Andersa we wspomnianych państwach można odnaleźć także obecnie.
dr Bartosz JANCZAK, OBBH IPN w Łodzi
