Do poradni językowej przyszedł e-mail o takiej treści: „Zarzucono mi błąd w piśmie, dotyczącym dostawy materiałów. Zdanie to brzmiało: Proszę o przydzielenie środków materiałowych. Według mojego krytyka poprawna forma to: Proszę o przydzielenie środki materiałowe. Bardzo proszę o wyjaśnienie, która forma jest poprawna: dopełniacz czy biernik? Jaka zasada języka polskiego dokładnie mi to wyjaśni?”.
Autor pytania poruszył ważny problem składniowy: jaką formę powinien przybrać wyraz podrzędny w stosunku do wyrazu nadrzędnego. Od razu odpowiem: racja jest po stronie naszego korespondenta. Wyraz przydzielenie narzuca wyrazowi środki formę dopełniacza. Można to powiedzieć wyraźniej: przydzielenie rządzi dopełniaczem: przydzielenie zadań, przydzielenie racji żywnościowych, przydzielenie stanowiska. Wszystkie rzeczowniki określające wyraz przydzielenie stoją w dopełniaczu! Można by się tu nawet dopatrywać ogólniejszej zasady, ponieważ najczęściej rzeczowniki łączące się z innymi rzeczownikami wymagają od nich formy dopełniacza: czyszczenie sreber, świętowanie urodzin, kontrola paszportów itp. Jednak słowo „najczęściej” nie oznacza „zawsze”, mamy wszak i inne rzeczownikowe połączenia, na przykład pomoc ubogim (celownik), zainteresowany udziałami (narzędnik) itd.
Wróćmy jednak do naszego kontrowersyjnego przykładu. Jeśli rzeczownik odczasownikowy przydzielenie, rządzący – przypomnijmy – dopełniaczem, zastąpimy czasownikiem przedzielić, to zmienią się jego gramatyczne wymagania. Wyraz przydzielić, przydzielam, przydzielasz rządzi bowiem biernikiem: przydzielić zadania, przydzielić stanowisko, więc i przydzielić środki.
Nie ma więc żadnej nadrzędnej zasady, które pozwalałaby jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie: dopełniacz czy biernik? Każdy wyraz w związku rządu ma swoje indywidualne wymagania! Bywa to źródłem wykolejeń składniowych, dlatego trzeba po prostu zapamiętać, jaką składnię mają konkretne wyrazy, np. używać proszku (dopełniacz), ale stosować proszek (biernik), skosztować ciasta (dopełniacz), ale zjeść ciasto (biernik).
Zdarza się, że forma wyrazu przyłączanego wpływa na znaczenie całego związku. Czasownik bronić ma inny sens w zależności od tego, czy łączy się z dopełniaczem, czy z biernikiem. Bronić ojczyzny, bronić króla (dopełniacz) to ‘odpierać atak, ochraniać, zwykle z bronią w ręku’. Bronić córkę przed złym towarzystwem (biernik), to ‘chronić przed kimś, przed czymś, osłaniać, zabezpieczać’. Czasownik dotknąć w połączeniu z dopełniaczem: dotknął czoła to’ zbliżył rękę aż do zetknięcia’, a w połączeniu z biernikiem: dotknął matkę swoimi słowami to ‘sprawił matce przykrość’.
Jak więc widać, nie znajdziemy żadnych ogólnych zasad łączenia wyrazów, a w razie wątpliwości trzeba po prostu zaglądać do słowników.
Ewa Kołodziejek
